Χριστός ή Μίθρας;

 Κοινοποίηση απ'ο Αντωνη Βασιλάκη

"Μυστήριον ξένον, ὁρῶ καὶ παράδοξον! οὐρανὸν τὸ Σπήλαιον, θρόνον Χερουβικόν, τὴν Παρθένον, τὴν φάτνην χωρίον, ἐν ᾧ ἀνεκλίθη ὁ ἀχώρnτος, Χριστὸς ὁ Θεός, ὅν ἀνυμνοῦντες μεγαλύνομεν".

Χρονια Πολλα.

"Χριστός ή Μίθρας;

Το επετειακό αυτό σημείωμα προσπαθεί να φωτίσει ένα ζήτημα που έχει ταλαιπωρηθεί από τους παραϊστορικούς και παραθρησκειολόγους εδώ και δυο αιώνες: τη σχέση του παλιού περσικού θεού Μίθρα και της μυστηριακής λατρείας του κατά τα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά χρόνια (1ο,2ο και 3ο αι μ.Χ.), με το Χριστό και τη χριστιανική λατρεία. Είναι επετειακό, αφού η 25 Δεκέμβριου αναφέρεται ως μέρα γέννησης των δυο θεοτήτων: του Χριστού των Χριστιανών και του Μίθρα με τη ρωμαϊκή εκδοχή του ως Ανίκητού Ήλιου (Sol Invictus). Οι επαναλαμβανόμενες πληροφορίες, που κυριαρχούν – δυστυχώς – στο διαδίκτυο, δεν έχουν καμιά ιστορική και επιστημονική βάση. Όλοι αναμασούν αυτά που κατέγραψαν κάποιοι «λόγιοι» του 18ου και 19ου αιώνα, χωρίς καμιά επιστημονική βάση. Δεν κάνουν τον κόπο να ερευνήσουν τις πηγές. Η έρευνα αυτή δείχνει εντελώς διαφορετικά στοιχεία.

Οι δυο θεοί είχαν ελάχιστα κοινά. Απλώς συμπέσανε στον 1ο αι. μ. Χ. και διαδόθηκαν στην αχανή αυτοκρατορία, μαζί με άλλες μυστηριακές θρησκείες και λατρείες: των αιγύπτιων θεών Σέραπη, Όσιρη και Ίσιδας, της μικρασιατικής Κυβέλης και του Άττη, του συριακού Άδωνη, τα ελληνικά μυστήρια του Διονύσου (Βάκχου), τα ελευσίνια μυστήρια, τα καβείρια μυστήρια και κάποιες φιλοσοφικές ομάδες που λειτουργούσαν και ως θρησκείες (ο ορφισμός, ο πλατωνισμός, ο πυθαγορισμός). Όλα αυτά στα πλαίσια μιας σχετικής ανεξιθρησκίας και συγκρητισμού των θρησκειών, που ανεχόταν η αυτοκρατορική εξουσία, παράλληλα βέβαια με την επίσημη ελληνορωμαϊκή θρησκεία και λατρεία, που εκφραζόταν από τον αυτοκράτορα ως Σεβαστό (Augustus) και Μεγάλο Αρχιερέα (Pontifex Maximus). Τελικά η ανεξιθρησκεία ευνόησε τον χριστιανισμό.

Ας δούμε πρώτα ποια είναι τα θεωρούμενα «κοινά» χαρακτηριστικά των δυο θεών: Η καταγωγή από την Ανατολή (Παλαιστίνη, Περσία), η γέννηση τους από παρθένο στις 25 Δεκεμβρίου, ο θάνατος και η τριήμερη ανάσταση τους και οι δώδεκα ακόλουθοί τους, τα σχετιζόμενα μυστήριά τους και, τελικά, η συνύπαρξη και ο ανταγωνισμός τους στα αυτοκρατορικά χρόνια 1ο, 2ο και 3ο αι. μ.Χ. Για το καθένα από αυτά τα χαρακτηριστικά θα πούμε δυο λόγια: Η καταγωγή τους είναι από την Ανατολή, αλλά και άλλοι θεοί κατάγονταν από την Ανατολή. Η γέννηση τους από παρθένο, ή χωρίς πατέρα, είναι χαρακτηριστικό και άλλων θεών. Θάνατο και ανάσταση έχουν και άλλοι θνήσκοντες θεοί (Διόνυσος π.Χ.). Οι δώδεκα ακόλουθοί είναι στην περίπτωση του Μίθρα οι δώδεκα αστερισμοί (ζώδια), άλλα και άλλοι θεοί συνδέονται με ουράνια σώματα. Τέλος, ανταγωνιστικές μυστικιστικές θρησκείες και λατρείες υπήρχαν και άλλες (ήδη αναφέρθηκαν) στα ίδια χρόνια. Και ο ίδιος ο χριστιανισμός τα πρώτα χρόνια ήταν μυστηριακή θρησκεία.

Ποιες όμως είναι οι πήγες για τον μιθραϊσμό; Αρχικά, δεν υπάρχει τίποτε γραπτό από κάποιον της θρησκείας αυτής και αυτό είναι αναμενόμενο, αφοί είναι μυστηριακή. Για το Χριστό έχομε τα Ευαγγέλια, που κατέγραψαν το βίο και την πολιτεία του, έστω μερικές δεκαετίες μετά τον ίδιο, αλλά και κάποιους ιστορικούς, που ωστόσο δε συμφωνούν πάντα μεταξύ τους. Για τον Μίθρα και τα μυστήρια του έγραψαν οι μεταγενέστεροί του Στράβωνας, Πορφύριος και Ιερώνυμος, ενώ πολλά γνωρίζομε και από τους πολέμιούς του απολογητές Ιουστίνο και Τερτυλλιανό, που θεωρούσαν τη λατρεία διαβολική.

Οι μυημένοι στα μυστήρια του ήταν μόνον άνδρες και ανήκαν σε επτά βαθμίδες: του Γερακιού (αγόρια), του Κρύφιου (έφηβοι), του Στρατιώτη (νεαροί), του Λιονταριού (αντιπροσωπεύει την ξηρασία και τον καύσωνα, τα οποία πρέπει να αντέξει ο μύστης), του Πέρση (ανάμνηση της περσικής καταγωγής του Μίθρα), του Ηλιοδρόμου (ο Ήλιος, ηνίοχος του άρματος και σύντροφος του Μίθρα) και του Πατέρα, που ήταν ο ανώτατος βαθμός. Στη βαθμίδα των Πατέρων ηγείται ο Πατέρας των Πατέρων, ο ίδιος ο θεός Μίθρας. (Σημ: ένας από τους τίτλους του Πάπα και Πατριάρχη Αλεξάνδρειας είναι «Πατήρ Πατέρων»).

Οι μόνες αξιόπιστες πηγές για το Μίθρα και τη λατρεία του είναι τα υλικά κατάλοιπα: τα ερείπια των μιθραίων (των ναών του). Τα ιερά του Μίθρα ήταν αρχικά κάποια σπήλαια και όπου ήταν μικρά – κυρίως - κτίσματα διατηρούσαν το χαρακτήρα, την μορφή, τις αναλογίες και τις διαστάσεις τους. Υπήρχαν επίσης ακόμα μερικά οικοδομήματα τα οποία ποτέ δεν ήταν ψηλά και των οποίων τα κύριο δωμάτιο ήταν πάντοτε μια κρύπτη, μια αψιδωτή κάμαρα που αναπαριστούσε, όπως λεγόταν, το στερέωμα, αλλά η οποία ονομαζόταν «σπήλαιον» ή «άντρον». Κάτω από την αψίδα ήταν η τράπεζα των θυσιών. Ο Μίθρας παριστάνεται σε ανάγλυφα ταυροκτόνος και περιστοιχίζεται από πολλά τέρατα, άγρια ζώα και πουλιά.

Ο θυσίες που τελούνταν ήταν πλούσιες. Οι ανασκαφές φανέρωσαν πολλά σιδερένια, ορειχάλκινα και μπρούντζινα μαχαιριών και αλυσίδες που χρησιμοποιούνταν πιθανώς στο δέσιμο των θυμάτων. Θυσιάζονταν βόδια, πρόβατα, κατσίκες, γουρούνια και πολλά πουλερικά. Φαίνεται ότι θυσίαζαν και άγρια ζώα, π.χ. αγριόχοιροι, ελάφια, λύκοι και αλεπούδες.

Η πρώτη θυσία του ταύρου τελέστηκε από τον ίδιο τον Μίθρα, και οι πιστοί του συνέχισαν το παράδειγμα του. Η θυσία στις αρχές του χρόνου σαν αρχή της ζωής στη γη, γιατί η αποστολή της ήταν να προκαλέσει την αναγέννηση της φύσης. Ωστόσο, το κρέας του θυσιασμένου ζώου δεν προοριζόταν για φαγητό. Τα τελετουργικά γεύματα ήταν λιτά και περιλάμβαναν ψωμί και νερό.

Τα μυστήρια του Μίθρα ήταν μια επιβλητική θρησκεία. Ο θεός ήταν νέος, όμορφος, γενναίος και ακηλίδωτος. Ήταν ένας σωτηριολογικός θεός που αναστήθηκε μετά το θάνατο του. Κήρυττε μια αυστηρή ηθική την οποία αυτός πρώτος ακολουθούσε. Η θρησκεία του ήταν βαθιά πνευματική. Η σωτηριακή θυσία του ταύρου αναπαριστούσε στις αρχές το πάθημα ενός θεού. Ο Μίθρας όντας θεός σωτήρας – και με μια συμπεριφορά πιο αυθεντική από των άλλων θεών των μυστηριακών θρησκειών - ήταν ο ίδιος, ένας θεός ο οποίος έπασχε.

Ο μιθραϊσμός δεν μπόρεσε να αφομοιώσει την ελληνική φιλοσοφία και να προσαρμοσθεί στις απαιτήσεις των καιρών. Εξαλείφθηκε από την Ευρώπη πρώτα και την Μικρά Ασία αργότερα, αφήνοντας ελεύθερο το πεδίο για το άστρο του Χριστιανισμού που τότε ανέτειλε".