Το διοικητικό σύστημα Τετράπολις

Θουκυδίδης:

…«κείται ή Κεφαλληνία κατά Ακαρνανίαν καΐ Λευκάδα τετράπολίς ούσα, Παλής, Κράνιοι, Σαμαίοι, Προνναίοι».

Σύμφωνα με το μύθο, ο βασιλιάς Κέφαλος (από το όνομα του οποίου προέρχεται η ονομασία του νησιού), είχε νυμφευτεί την κόρη του Βασιλιά Θησέα, Προκρίς. Είχε τέσσερις γιους: τον Κράνιο, τον Παλέα, τον Πρόνησο και το Σάμο.
Σύμφωνα με τις ιστορικές αναφορές του Θουκυδίδη, τα ονόματα των υιών του Κεφάλου συνδέθηκαν με τις ονομασίες των τεσσάρων πόλεων – κρατών: ΚΡΑΝΗ, ΠΑΛΗ, ΠΡΟΝΝΟΙ, ΣΑΜΗ.

Στην ελληνική μυθολογία ο Έλειος ήταν ο μικρότερος σε ηλικία γιος του Περσέως και της Ανδρομέδας. Ο Έλειος γεννήθηκε στις Μυκήνες. Συνόδευσε τον Αμφιτρύωνα στη νήσο Τάφο (πιθανώς το σημερινό Μεγανήσι) στην εκστρατεία του κατά των Τηλεβοών, με άλλους συμμάχους τον βασιλιά του Θορικού Αττικής Κέφαλο, τον βασιλιά των Φωκέων Πανοπέα και τον Κρέοντα. Η συμμαχία αυτή κατενίκησε τους Τηλεβόες (Ηρόδοτος Ε 59, Πινδ. Νεμ. Χ 14, Απολλόδωρος Β 4-7). Ο Κέφαλος και ο Έλειος μοιράσθηκαν την εξουσία στην Τάφο μετά τη νίκη.

1. Η αυτονομία των τεσσάρων πόλεων

Οι πληροφοριακές ενδείξεις των μύθων και των αρχαίων συγγραφέων, καθώς και οι πληροφορίες των αρχαιολόγων συγκλίνουν σ'ένα κοινό σημείο: στην άποψη ότι η Κεφαλονιά ήταν «Τετράπολις». Από την πληροφορία του Θουκυδίδη, που είναι η πιο χαρακτηριστική για την πολιτική διαίρεση του νησιού κατά τους αρχαίους χρόνους, μαθαίνουμε ότι «κείται ή Κεφαλληνία κατά Ακαρνανίαν καΐ Λευκάδα τετράπολίς ούσα, Παλής, Κράνιοι, Σαμαίοι, Προνναίοι».

Σύμφωνα λοιπόν με τις παλαιότερες αυτές ειδήσεις ολόκληρο το νησί είχε χωριστεί διοικητικά σε τέσσερα διαμερίσματα, «πόλεις - κράτη», την Πάλη, την Κράνη, τη Σάμη και τους Πρόννους.

Στην οριοθέτηση των τεσσάρων αυτών διαμερισμάτων συνέβαλε ιδιαίτερα ο σχηματισμός του εδάφους. Ολόκληρη η δυτική χερσόνησος, που σήμερα ονομάζεται Παλική, αποτελούσε το «κράτος» των Παλέων με πρωτεύουσα την πόλη Πάλη. Απέναντι της προς την Ανατολή και με φυσικό όριο τον κόλπο του Λιβαδιού μέχρι τη δυτική πλευρά του όρους Αίνος απλω­νόταν ο χώρος, στον οποίο δέσποζαν οι Κράνιοι με κέντρο τους την πόλη Κράνη, σε ελάχιστη απόσταση από το μυχό του Κουτάβου. Στο ανατολικό τμήμα του νησιού, μετά την οροσειρά του Αίνου, εκτείνονταν τα πολιτικά διαμερίσματα των Σαμαίων και των Προνναίων με πρωτεύουσες τους τη Σάμο, ανατολικά της σημερινής Σάμης, και τους Πρόννους αντίστοιχα.Οι τέσσερις αυτές κύριες πόλεις του νησιού αποτελούσαν αυτόνομες πολιτείες, με ιδιαίτερο τρόπο ζωής, ιδιαίτερες ασχολίες των κατοίκων, που τις καθόριζε η μορφολογία του εδάφους, ιδιαίτερα νομίσματα και λατρεία διαφορετικών θεοτήτων.

Για τον ανεξάρτητο βίο τους, που θα πρέπει χρονολογικά να τοποθετηθεί μετά τους Μυκηναϊκούς χρόνους, μας πληροφορούν αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί και οι επιγραφές που κατά καιρούς βρέθηκαν σε διάφορα σημεία του νησιού. Αλλά κυρίως την ανεξαρτησία των τεσσάρων αυτών πόλεων μαρτυρούν οι χαρακτηριστικές παραστάσεις που απεικονίζονταν στα νομίσματα τους.Την άποψη ότι οι τέσσερις πόλεις ήταν ανεξάρτητες μεταξύ τους ενισχύει το γεγονός ότι είχαν συνάψει διαφορετικές συμμαχίες. Γνωρίζουμε λ.χ. ότι η Πάλη είχε στενές σχέσεις με την Κόρινθο και η Κράνη με τους Αθηναίους. Τέλος, δύο ακόμη πληροφορίες ενισχύουν την άποψη της αυτονομίας των τεσσάρων διαμερισμάτων του νησιού : η Πάλη, στηριζόμενη μόνο στη δική της πολεμική δύναμη, αγωνίζεται εναντίον του Φιλίππου Δ' και η Σάμη, μόνη της πάλι, χωρίς καμιά συνεννόηση με τις άλλες πόλεις, αποφασίζει να αγωνιστεί εναντίον των Ρωμαίων. Ο ανεξάρτητος και αυτόνομος βίος των τεσσάρων «πόλεων - κρατών» της Κεφαλονιάς συνεχίστηκε ως την κατάληψη του νησιού από τη Ρώμη. Ο νέος κατακτητής, όπως ήταν φυσικό, δεν άφησε περιθώρια ανεξάρτητης πολιτικής και στρατιωτικής δράσης στους νέους υπηκόους του.

Σε μια μόνο επιγραφή των κατοίκων της Πάλης προς τιμή του Ρωμαίου αυτοκράτορα Τραϊανού Αδριανού γίνεται νύξη για κάποια αυτονομία της Πάλης και κατά την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας στο νησί. Η επιγραφή αναφέρει: ((ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΚΑΙΣΑΡΑ ΤΡΑΊΑΝΟΝ ΑΔΡΙΑΝΟΝ ΣΕΒΑΣΤΟΝ ΟΛΥΜΠΙΟΝ Η ΠΟΛΙΣ ΠΑΛΕΩΝ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΝΟΜΟΣ ΔΙΑ ΕΠΙΜΕΛΗΤΟΥ ΑΡΝΟΥΦΙΛΟΥ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΚΛΕΟΥΣ ΥΙΟΥ».Αλλά και από την επιγραφή αυτή συνάγεται η κατάργηση της αυτονομίας, αφού η αφιέρωση των κατοίκων της Πάλης προς τον Αδριανό γίνεται ύστερα από υπόδειξη «Επιμελητού», δηλ. ειδικού επιτρόπου του Ρωμαίου κατακτητή.

Οι Θέσεις των τεσσάρων πόλεων

α. Η Πάλη ήταν χτισμένη στην περιοχή της σημερινής Παλικής, σε απόσταση περίπου ένα μίλι βορειότερα από το Ληξούρι. Η πόλη ήταν από τη φύση οχυρωμένη επάνω σ' ένα λόφο κοντά στη θάλασσα. Ο ιστορικός Πολύβιος για τα μέρη της αρχαίας Πάλης αναφέρει: «τα μεν θαλλάττης τα δε κρημνοίς περιεχόμενα». Εκτός από τη φυσική οχύρωση την αρχαία Πάλη προστάτευαν τείχη, που σώζονταν ως το 1600. Ο Λοβέρδος αναφέρει ότι τα τείχη αυτά κατέστρεψαν στους μεταγενέστερους χρόνους οι περίοικοι για να περιφράξουν τα κτήματα τους, γιατί λατομεία δεν υπήρχαν στο μέρος αυτό· εκφράζει μάλιστα την άποψη ότι χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή σπιτιών στο Ληξούρι. Η Πάλη είχε και λιμάνι κοντά στις εκβολές του χειμάρου του Κεχριώνα. Ο Λοβέρδος σημειώνει ότι κατά την εποχή του υπήρχαν ακόμη λείψανα του λιμανιού και ότι η τοποθεσία αυτή ονομαζόταν Καραβοστάσι.

β. Η Κράνη βρισκόταν στο μυχό του κόλπου του Κουτάβου, χτισμένη πάνω στους λόφους που δεσπόζουν στην πεδινή περιοχή της σημερινής Κρανιάς. Η πεδιάδα της Κρανιάς κατά τον Μαρινάτο ήταν και η κύρια περιοχή της αρχαίας πόλης. Μεγάλο μέρος από τα τείχη της, που είχαν περίμετρο 2-3 μίλια, σώζεται και σήμερα και μαρτυρεί την αρχαία ελληνίκη οχυρωματική τέχνη. Μάλιστα η κυκλώπεια κατασκευή ορισμένων σημείων δηλώνει την πανάρχαια ίδρυση της Κράνης.Ο Λοβέρδος πιθανολογεί και την ύπαρξη ναυπηγείου της αρχαίας πόλης: «προς άρκτον της Κράνης, παρά την θάλασσαν, υπάρχουσιν ερείπια μακρού κτιρίου μετά στηλών τετραγώνων, εκτισμένων μετ' άσβεστου, όπερ ίσως εχρησίμευεν εις ναυπηγείον. Η τοποθεσία φέρει εισέτι το όνομα Κολόνναις».

γ. Στην ανατολική πλευρά του νησιού, λίγο βορειότερα της σημερινής κωμόπολης, ήταν χτισμένη η αρχαία Σάμη ή Σάμος. Τα τείχη της, που είχαν περίμετρο 3400 μ., περιέζωναν δύο λόφους. Επάνω στο μικρότερο λόφο, όπου τώρα βρίσκεται το μοναστήρι των Αγίων Φανέντων, πιθανώς είχε χτιστεί η ακρόπολη «Κύατις», που καταστράφηκε από τους Ρωμαίους. Κοντά στην πόλη, μέσα στη θάλασσα, γράφει ο Λοβέρδος ότι υπήρχαν τα ερείπια ναυστάθμου. Την περιοχή της Σάμης προστάτευαν διάφοροι προμαχώνες, που περικύκλωναν το χώρο, όπου σήμερα είναι οι οικισμοί Τζανετάτα, Καταποδάτα, Αλεβράτα, Ζερβάτα και Μουζακάτα. Στη δικαιοδοσία της Σάμης υπαγόταν πιθανώς η αρχαία πόλη Πάνορμος· μια μικρότερη πόλη, που δεν αποτελούσε αυτόνομη πολιτεία, κι ήταν χτισμένη στη θέση που βρίσκεται σήμερα το Φισκάρδο.

δ. Η πόλη των Πρόννων βρισκόταν στη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού, χτισμένη στο λόφο που βρίσκεται πάνω από την περιοχή των Κορωνών, κι ήταν κατά τον Παρτς «η ασημότατη των μικρών πολιτειών» της Κεφαλονιάς. Η θέση όμως της πόλης αυτής είχε φυσική οχύρωση. Ο ιστορικός Πολύβιος αναφέρει ότι ο Φίλιππος Δ' της Μακεδονίας εγκατέλειψε τη σκέψη να την πολιορκήσει, «γιατί είδε τη μικρή πόλη να είναι δυσπολιόρκητη και την τοποθεσία στενή».

2. Το πολίτευμα

Αν αφήσουμε πίσω τα στοιχεία των μύθων, σύμφωνα με τους οποίους στην αρχική διοίκηση του νησιού αναφέρονται δύο συνάρχοντες, ο Πτερέλαος και ο Ηλείος ή Ελειός, και στη συνέχεια μονοκράτορας ο περίφημος Κέφαλος, καθώς και την εποχή των Τρωικών, κατά την οποία η Κεφαλονιά φαίνεται να υπαγόταν στο «υστερομυκηναϊκόν σπουδαίον βασίλειον της δυτικής Ελλάδος» με αρχηγό τον ονομαστό Οδυσσέα, στα γενικά πλαίσια του το πολίτευμα και των τεσσάρων διοικητικών διαμερισμάτων ήταν δημοκρατικό.

Δεν έχουμε καμιά μαρτυρία ή και πληροφορία από αρχαίους και νεότερους συγγραφείς, από την οποία να συνάγεται η παρουσία μοναρχικού πολιτεύματος σε κάποια από τις τέσσερις κύριες πόλεις της Κεφαλονιάς. Δεν μνημονεύεται πουθενά επώνυμα αλλά ούτε και ανώνυμα άρχων - διοικητής της Πάλης, της Κράνης, της Σάμης και των Πρόννων. Αντίθετα ορισμένες ενδείξεις που έχουμε μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι πολίτες, ο «δήμος», ως σύνολο, διαδραμάτιζαν κύριο ρόλο σε πολιτικές ενέργειες ή λάβαιναν αποφάσεις. Χαρακτηριστικές λ.χ. είναι οι ενδείξεις από επιγραφή, που βρέθηκε στα ερείπια της αρχαίας Πάλης, χαραγμένη πάνω σε λίθινη στήλη. Στην επιγραφή με σαφήνεια μνημονεύεται ως κυρίαρχο σώμα της πόλης η «Βουλή» και «ο Παλέων δήμος»: «Αρίστου μάντεως δίς ίερασαμένη ευσεβώς η Βουλή και ο Παλέων δήμος εννοίας ένεκεν καΐ σωφροσύνης, ισοβίως άπέδειξεν». Σε άλλη επίσης επιγραφή που βρέθηκε το 18ο αιώνα στα ερείπια της Πάλης, χαραγμένη πάνω σε μάρμαρο, αναφέρεται «η Βουλή και ο δήμος Παλείων». Οι επιγραφές αυτές, αν και δεν έχουν με ακρίβεια χρονολογηθεί και μολονότι φαίνεται να ανήκουν στους Ρωμαϊκούς χρόνους, είναι αξιόλογες ενδείξεις ότι στην Πάλη υπήρχε ένα «αριστοδημοκρατικό πολίτευμα». Πληροφοριακές ενδείξεις μας οδηγούν επίσης στο ίδιο συμπέρασμα σχετικά με το πολίτευμα και των άλλων διοικητικών διαμερισμάτων της Κεφαλονιάς. Ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος στηριζόμενος σε μνείες αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων (Θουκυδίδης και Ηρόδοτος) χαρακτηριστικά γραφεί «φαίνεται ότι το πολίτευμα και των τεσσάρων της Κεφαλληνίας πόλεων ήτον δημοκρατικόν, διότι εις τας συμμαχίας των μετά των άλλων Ελλήνων, ως και εις τους πολέμους, εις τους οποίους συνεμέθεξαν, αναφέρονται πάντοτε αι πόλεις, και όχι ηγεμόνες βασιλεύοντες επ' αυτών». Στα ίδια συμπεράσματα καταλήγει και ο Λοβέρδος, εκτός από την Πάλη που αναφέραμε παραπάνω, και για την Κράνη, τη Σάμη και τους Πρόννους.

Το δημοκρατικό φρόνημα των κατοίκων της Κεφαλονιάς κατά τους αρχαίους χρόνους μπορούμε επίσης να το πιθανολογήσουμε και από τη φύση των παραστάσεων των νομισμάτων, που είχαν κοπεί από τις τέσσερις αυτόνομες πόλεις. Αν εξαιρέσουμε την παράσταση του Κεφάλου, που η παράδοση τον θέλει ως τον κύριο από τους πρώτους οικιστές του νησιού, σε κανένα νόμισμα δεν παριστάνεται μορφή κάποιου άρχοντα ή ηγεμόνα διοικητικού διαμερίσματος της Κεφαλονιάς. Ειδικά μάλιστα για τους Κρανίους ο Λοβέρδος χαρακτηριστικά αναφέρει: «Τα νομίσματα αυτών δεν παρέχουσιν ικανά τεκμήρια περί του είδους της Κυβερνήσεως των, ήτις όμως πρέπει να ήτο δημοκρατική ως η της Πάλης και των άλλων Ελληνικών πόλεων. Άπορον δε είναι ότι ουδέποτε ανεκαλύφθη νόμισμα υπατικόν ή αυτοκρατορικόν, όπως εν ταις άλλαις Ελληνικαίς πόλεσι, αίτινες υποταχθείσαι εις τους Ρωμαίους εχάραττον νομίσματα ή χάριν κολακείας ή δια να μετριάσωσι την σκληράν αυτών τύχην».

Κείμενο από το βιβλίο «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑΣ» του Γεωργ. Ν. Μοσχόπουλου Διδάκτορος του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Οι αποτυπώσεις των νομισμάτων έγιναν από τον Αδαμαντολόγο - σχεδιαστή κοσμημάτων κ. Νίκο Γαρμπή και έχουν δημιουργηθεί από αυτών αντίγραφα των νομισμάτων που πολούνται στο κοσμηματοπωλείο του. Περισσότερες πληροφορίες θα βρείτε στο www.garbis.gr
αναδημοσίευαη από http://www.kefalonitis.com/

Αρχαία τοπωνύμια της Κεφαλονιάς

20/03/2010 - Ιστορικές αναζητήσεις

    

Ο Ησύχιος αναφέρει πως η Κεφαλονιά ελέγετο και Σκιάρα. Ως γνωστόν, τέσσερις ήσαν οι ομόσπονδες, αλλά ανεξάρτητες κυριώτερες πόλεις της νήσου του Κεφάλου, της Κεφαληνίας...

- Σκιάρα το άλλο όνομα της Κεφαλληνίας.

- Σάμη, Κράνιοι, Παλείς και Πρώννοι οι 4 πόλεις της Κεφαληνιακής Τετραπόλεως!

- Ο Κέφαλος ήλθε εξ Αθηνών στην νήσο.

Ο Ησύχιος αναφέρει πως η Κεφαλονιά ελέγετο και Σκιάρα. Ως γνωστόν, τέσσερις ήσαν οι ομόσπονδες, αλλά ανεξάρτητες κυριώτερες πόλεις της νήσου του Κεφάλου, της Κεφαληνίας στα αρχαία χρόνια (εξ ου και τετράπολις):- Η Σάμη, η σπουδαιότερα, η οποία αποίκισε την Σάμο και ακολούθως Σαμοθράκη.

2. οι Κράνιοι (ή Κράνη ή Κρανία). Ίσως σχετικό και το αναφερόμενο τοπωνύμιο «Κραντήρες οδόντες»

3. της Κεφαληνίας.- οι Παλείς (ή Πάλη) και- οι Πρώννοι ή Πρόννη

4. ή Πρώνησος

5. ή Πρωννοί (την οποία οι περισσότερες επιγραφές αναφέρουνε ως «Πρόνοι»).

Αυτές και οι τέσσερις ονομάσθηκαν από τους υιούς του πρώτου άρχοντα και ονοματίσαντος την νήσο, του Κεφάλου: Τον Σάμο, τον Κρανίο, τον Πηλέα και τον Πρώννο. Αναφέρει το Ετυμολογικόν το Μέγα: «Κεφαλληνία, από Κεφάλου τινός, ος ακουσίως ανελώς Πρόκριν την Ερεχθέως μητέρα, έξεισι της Αττικής, και συν Αμφιτρύωνι στρατεύεται κατά Τηλεβόων. Έπειτα δε εκ Λυσίππης έσχεν Σαμαίον και Κράνεων και Παλαιών, αφ' ων οι εν τη Κεφαλληνία Πρόνοοι, Σαμαίοι, Κράνειοι, Παλείς προσηγορεϋθησαν. Ούτως Επαφρόδιτος εν υπομνήματι της Οδύσσειας». Ο Αριστοτέλης στην «Ιθακησίων πολιτεία» αναφέρει: «Τον Κέφαλον οικούντα εν ταις απ' αυτού κληθείσαις Κεφαληνίαις νήσοις, άπαιδα επί πολύ όντα, ερόμενον τον θεόν, κελευσθήναι ω αν εντύχη θήλει συγγενέσθαι, παραγενόμενον δε εις την πατρίδα και δη εντυχόντα άρκτω, κατά τον χρησμόν συγγενέσθαι, την δε εγκύμονα γενομένην μεταβαλείν εις γυναίκα και τεκείν παίδα, ον κληθήναι από της μητρός άρκτου Αρκείσιον» Αυτός ο εξ άρκτου Κεφαλήν Αρκείσιος ήταν ο ήρως και γνωστός πάππος του Οδυσσέως.

Άλλα τοπωνύμια της Αρχαίας Κεφαλληνίας:

Άλλη λιγώτερο αναφερομένη πόλις, αλλά όχι και ολιγώτερο σπουδαία ήταν η Έρισσος ή Ερισσός (στα βόρεια). Επίνειον αυτής ήταν ο λιμήν Πάνορμος.

- Άλλη πόλις, η Τάφος ή Ταφιούσσα.

- Αλλη το Δουλίχιον (Β,629).

- Αλλη πόλις, η Αιγίλιψ (= αιξ + λείπω). Ονομάσθηκε έτσι, επειδή εκείτο σε υψόμετρο και σε δύσβατο πέτρα, όπου μόνο αίγες μπορούσαν να έχουν εύκολη πρόσβασι.

- Στα δε αρχαία χρόνια και ο Αστακός της Ακαρνανίας ήταν αποικία των Κεφαληνίων.

- Μεταξύ δε Σάμης και Ιθάκης υπήρχε η μικρά νήσος Αστερία (ο Όμηρος την αναφέρει Αστερίδα)

10. Από τα αρχαία χρόνια, σημειώνεται επίσης το όρος Βαία, με τους κατοίκους του, τους Βαιάτες, το οποίο ονοματίσθηκε από τον ομώνυμο κυβερνήτη του Οδυσσέως.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. Γι' αυτό και η νήσος δεν γράφεται με δυο λ, αλλά με ένα.

2. Βλ. σχ. άρθρο του γράφοντος στην «Ενημέρωση» της 5.10.2003.

3. «κραντήρες οδόντες» οι αρχαίοι έλεγαν τους ύστερον φυομένους οδόντες, τους σωφρονιστήρες -τους νυν λεγόμενους κατ' αντιστοιχίαν φρονιμίτες.

4. Πολύβιος Ε,3.

5. Στράβων 1,455.

6. Κατ' άλλους, ο Κέφαλος εφόνευσε εκουσίως την θυγατέρα του Ερεχθέως, και όχι την μητέρα του. Κι αυτός ήταν ο λόγος που έφυγε από την Αττική.

7. 444,17-fr.504 Rose.

8. ΑΒ, sym. 1382, ΕΜ 1817, Eust. 1516, 62; 1756, 53; 1961, 13. Οrus.

9. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι με την έκφρασι «αιγίλιπος πετρα» εννοούσαν κάθε απόκρημνο βράχο, τόσο δυσπρόσιτο, υποτίθεται, ώστε σε αυτόν μπορούσαν να φθάσουν μόνο αίγες...

10. «εστί δε τις νήσος μέσση αλί πετρήεσσα μεσσηγύς Ιθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης Αστερίς, ου μεγάλη».