Οι Απόκριες στην Κεφαλονιά τα παλαιότερα χρόνια

Έφτασαν τα Καρναβάλια και όπως κάθε χρόνο οι εκδηλώσεις που διοργανώνονται στο Αργοστόλι και σε πολλές περιοχές της Κεφαλονιάς μας θυμίζουν ότι μια διαφορετική γιορτή ξεκινά.

Για να συμμετάσχει κανείς σε αυτή τη γιορτή με επιτυχία πρέπει να έχει αρκετό κέφι και αυθορμητισμό, ώστε να αποβάλει τα ιδιαίτερα στοιχεία του χαρακτήρα του και να υποδυθεί ένα διαφορετικό ρόλο. Επομένως, οι Απόκριες είναι μια ευκαιρία να ξεφύγουμε από την καθημερινότητα κι επιπλέον να σατιρίσουμε τα κακώς κείμενα που συμβαίνουν στην κοινωνία μας ή και σε ολόκληρο τον κόσμο.

Τι γινόταν όμως τέτοιες μέρες πριν αρκετά χρόνια στο Αργοστόλι και τα γύρω χωριά και πως ο κόσμος συνήθιζε να διασκεδάζει; Μπορούμε να κάνουμε μια αναδρομή στο παρελθόν μέσα από μαρτυρίες και στοιχεία που φτάνουν μέχρι το 1888. Πρώτα, θα γίνει λόγος για τη «Μάσκαρα» ή «Μασκαρία» που διοργανωνόταν στη Λειβαθώ, στα χωριά της Παλικής, στη Θηνιά, στην Πύλαρο, στα Φαρακλάτα, στα Δειλινάτα, στα Βαλσαμάτα, στα Φραγκάτα και στον Ελειό.

Οι Μάσκαρες στα χωριά

Κατά τη διάρκεια της γιορτής των αποκριών πραγματοποιούνταν διάφορα δρώμενα στα χωριά ανάλογα με την περιοχή. Στη Σάμη του 1889 πραγματοποιήθηκε παράσταση του Ερωτόκριτου(1). Ήταν μια συνήθεια των κατοίκων του χωριού Πουλάτων, που πραγματοποιούσαν στην πλατεία του χωριού. Υπάρχουν πληροφορίες(2) ότι το 1930 έπαιξαν στην Αγία Ευφημία της Πυλάρου «Ερωτόκριτο και Αρετούσα» μπροστά από το σχολείο. Επίσης, το έργο παιζόταν και στα Φραγκάτα, όπως και «ο Τραμουντάνης» και το «Αμπελάκι»(3). Συνήθως, η σκηνή που προτιμάται από όλο το εκτενές ποίημα είναι αυτή του κονταροχτυπήματος και παρόλο που οι ηθοποιοί ήταν πολύ ταλαντούχοι, οι θεατές έπρεπε να προσθέσουν αρκετά με τη φαντασία τους, αφού έλειπαν τα άλογα και η ιπποτική ενδυμασία. Τις ρίζες αυτής της συνήθειας θα πρέπει να τις αναζητήσουμε στον ιπποτικό Μεσαίωνα. Μετά την πτώση της Κρήτης το 1669 στους Οθωμανούς οι μετανάστες μετέφεραν μαζί τους τη λογοτεχνία τους στις περιοχές που εγκαταστάθηκαν. Μια από αυτές τις περιοχές ανάμεσα στη Δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο ήταν η Κεφαλονιά και ένα από αυτά τα έργα της Κρητικής λογοτεχνίας ήταν «ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα».

Ωστόσο, η πιο συνηθισμένη μορφή εορτασμού των αποκριών ήταν η Μάσκαρα που πραγματοποιούνταν σε πολλά χωριά, όπως στα Δαμουλιανάτα Παλικής και στα Μαυράτα του Ελειού(4). Εκεί πραγματοποιούσαν ένα άλλο δρώμενο κάθε Κυριακή των αποκριών. Οι καβαλιέροι του χορού που θα στήνονταν στη συνέχεια, πήγαιναν κι έπαιρναν τις ντάμες τους από το σπίτι τους σαν να ήταν πραγματικό ζευγάρι. Όμως οι ντάμες δεν ήταν γυναίκες, αλλά άντρες μεταμφιεσμένοι με τα πιο διαλεχτά αστικά φουστάνια και χρυσαφικά που τους δάνειζαν οι νοικοκυρές. Οι Γιανίτσαροι ή Γιανιτσαραίοι που συνόδευαν τις ντάμες φορούσαν φουστανέλα (κάτι ασυνήθιστο για την Κεφαλονιά), άσπρες κάλτσες και ελαφριά παπούτσια για να μπορούν να χορεύουν, ενώ στο κεφάλι τους φορούσαν την ορλάντα, μια παράξενη περικεφαλαία από χαρτόνι ντυμένο με τσόχα και στολισμένη με διάφορα χρώματα, εικόνες και καθρεφτάκια. Το ζευγάρι φορούσε μπαρμπούτες, δηλαδή μάσκες, συνήθως  κέρινες και αγοραστές.

Στη συνέχεια, αφού όλοι οι καβαλιέροι είχαν στο πλευρό τους μια ντάμα συναντιόντουσαν όλοι μαζί και ξεκινούσε μια πομπή. Μπροστά πήγαινε ο κουδουνάς, ένας άντρας που είχε πάνω του πολλά κουδούνια και ειδοποιούσε με το θόρυβο που έκανε ότι φτάνει η πομπή. Στα Μαυράτα υπήρχε ο Κουλούμπασης ή στα Δαμουλιανάτα ο Τσάφος, δηλαδή ο αστυνομικός ή μπράβος της Μασκαρίας, με ντύσιμο μισό τούρκικο και μισό ελληνικό. Αποστολή του ήταν να κρατάει την τάξη κυνηγώντας τα παιδιά με τη μαγκούρα. Ακόμα, όταν έφταναν στο σημείο που θα διεξαγόταν ο χορός, στα Δαμουλιανάτα ο Τσάφος έπιανε τους πιο πλούσιους και τους πήγαινε στο δικαστή, που τους έβαζε να πληρώσουν μούρτα, δηλαδή πρόστιμο βγάζοντας έτσι τα έξοδα της Μασκαρίας ή εξασφάλιζας το φαγοπότι της Καθαρής Δευτέρας. Παραλλαγή αυτής της συνήθειας στα Μαυράτα ήταν ο Κουλούμπασης να πηγαίνει τους πιο πλούσιους στο γιατρό, ο οποίος ήταν εφοδιασμένος με αστεία σύνεργα και συνιστούσε στον άρρωστο να κεράσει ένα ποτό από το μπουφέ της Μάσκαρας για να του πέσει ο πυρετός.

Η πομπή αυτή πλαισιωνόταν βέβαια με μουσική υπό τους ήχους κυρίως του βιολιού και της κιθάρας, που ενίοτε συνοδευόταν από το σκορτσάμπουνο (άσκαυλος) και τη φλογέρα. Όλοι μαζί κατέληγαν σε ανοιχτό χώρο, όπου ήταν στημένες αψίδες για να περάσει η Μάσκαρα και ένα πάρκο για τα βιολιά. Ο χορός άνοιγε με τις καντρίλιες και το γαϊτανάκι, που χόρευαν τα ντυμένα ζευγάρια και που πολύ καιρό πριν εξασκούνταν από ειδικό χοροδιδάσκαλο για να τις μάθουν. Σειρά έχουν οι «χωριάτικοι» χοροί με τη συμμετοχή του κόσμου: Μοσκοπούλες, γύρες, μπάλος, κεφαλονίτικος συρτός, κουτσός, τσάμικο και καλαματιανός. Ο πρωτοχορευτής ή ο βιολιτζής τραγουδούσε τα λόγια του τραγουδιού και οι χορευτές τα επαναλάμβαναν. Στη συνέχεια, οι ντυμένοι χορευτές χόρευαν πάλι ευρωπαϊκούς χορούς όπως πόλκα και ματζούρκα.

Αυτό που δε θα μπορούσε να λείψει από μια αποκριάτικη γιορτή είναι βέβαια η σάτιρα, αφού το καρναβάλι είναι η κατεξοχήν εποχή για κάτι τέτοιο, ήδη από την αρχαιοελληνική περίοδο. Ο σατιρικός ριμναδόρος του κάθε χωριού είχε ετοιμάσει έναν έξυπνο και τσουχτερό στίχο για τους συγχωριανούς του, που απάγγελνε σε αυτή τη γιορτή. Υπήρχαν και άλλοι κωμικοί τύποι ντυμένοι Διάολοι ή Γύφτοι, που περιφέρονταν κι έκαναν αστεία.  Αυτά τα δρώμενα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους συνεχίστηκαν και μετά τους σεισμούς. Σήμερα, συνεχίζουν να πραγματοποιούνται χοροί σε κάποια χωριά, αλλά που πήγαν οι κωμικοί εκείνοι τύποι του Κουλούμπαση και του Κουδουνά; Μάλλον ο ξενόφερτος τρόπος εορτασμού του καρναβαλιού τους έβαλε στο περιθώριο και χάθηκαν. Κι ενώ αυτός ήταν ο τρόπος εορτασμού του καρναβαλιού στα χωριά, στο Αργοστόλι το πρώτο κομιτάτο πραγματοποιήθηκε το 1889 με επιχορήγηση του δήμου. Ήταν μια γιορτή προς τιμήν του Βασιλιά Καρνάβαλου, με άρματα, παιχνίδια και βραβεία, που θα καθιερωνόταν ως θεσμός.

Το Καρναβάλι του Αργοστολίου

Το Καρναβάλι του Αργοστολίου που ξεκίνησε το 1889 δε βρήκε μεγάλη ανταπόκριση από τον λαό. Παράλληλα, οι λαϊκές εφημερίδες «η Νέα Κεφαλληνία» και «ο Λαός» πολεμούν τη νεοσύστατη αυτή γιορτή, για να την υπερασπιστεί η εφημερίδα «Εμπρός» και να ξεκινήσει μια δημοσιογραφική διαμάχη. Την επόμενη χρονιά όμως, μετά από πολλές προετοιμασίες και οργάνωση, η γιορτή του Καρνάβαλου είχε μεγάλη επιτυχία. Ο κόσμος ξεχύνεται στην πλατεία και το Αρχοντολόι με το Λαό διασκεδάζουν για πρώτη φορά μαζί. Έτσι, στο εξής η οργανωτική ομάδα δε θα έχει δυσκολία στο να συγκεντρωθούν χρήματα για τα βραβεία, η αξία των οποίων θα αυξηθεί σημαντικά. Ο Γνωστός σατιρικός ποιητής και εκδότης του «Ζιζανίου» Γ. Μολφέτας στηρίζει το Καρναβάλι και παίρνει και ο ίδιος μέρος υποδυόμενος το Βασιλιά Καρνάβαλο, αναλαμβάνοντας να τα ψάλλει έμμετρα στους άρχοντες και τους απλούς ανθρώπους του τόπου.

Με την πάροδο του χρόνου επινοούνται διάφορες καινοτομίες, που κρατάνε το ενδιαφέρον του κόσμου ζωντανό. Το 1902 ο Καρνάβαλος έρχεται από τη θάλασσα. Επίσης, την ίδια χρονιά συμμετέχουν και τα συγκροτήματα από τα χωριά Φαρακλάτα και Δειλινάτα, αποτελώντας παράδειγμα και για άλλα χωριά στο μέλλον. Εκτός από το κατάρτι με το ξύγκι, που όποιος πρωτοφιλούσε την κορυφή θα έπαιρνε βραβείο, προστέθηκαν και άλλα παιχνίδια όπως ο αγώνας δρόμου με τα πόδια δεμένα μέσα σε σακί, Γαϊδουροκαβαλαρίες, Τόμπολες, Τριγωνικό Πρίσμα και από το 1904 αλείφανε κάθε χρόνο ένα γουρουνόπουλο με λίπος και το άφηναν να τρέχει αλαφιασμένο μέσα στον κόσμο. Όποιος κατάφερνε να το πιάσει θα γινόταν δικό του. Βέβαια, δε λείπουν και οι χορευτικές επιδείξεις, στις οποίες συναγωνίζονται τα συγκροτήματα στους ρυθμούς της Καντρίλιας. Το τέλος του Βασιλιά Καρνάβαλου ήταν θεαματικό στην πλατεία του Μέτελα.

Υπήρχαν φορές που το Καρναβάλι δεν πραγματοποιήθηκε ομαλά. Το 1931, παρ' όλη την εκ των προτέρων οργάνωση, ο καιρός δεν επέτρεψε τη διεξαγωγή του. Η οικονομική κρίση των επόμενων χρόνων, η επιβολή της Δικτατορίας με την συνεπακόλουθη απαγόρευση της μάσκας και η αγωνία του κόσμου πριν από τον πόλεμο δεν ήταν οι καλύτερες συνθήκες για την επιτυχία του Καρναβαλιού σε αυτά τα ταραγμένα χρόνια. Αυτές είναι οι πληροφορίες που μας δίνονται(5) για το Καρναβάλι στο προπολεμικό Αργοστόλι. Είναι ένας θεσμός που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. Σε μια περιγραφή του Καρναβαλιού του 1978(6) στο Αργοστόλι φαίνεται να μην έχουν χαθεί ακόμα κάποια παραδοσιακά κεφαλονίτικα στοιχεία του, ενώ παράλληλα μας θυμίζει αρκετά το Καρναβάλι που διοργανώνεται στις μέρες μας.

Η παρέλαση ξεκίνησε με τον Κουδουνά, που πήγαινε μπροστά με πολύ κέφι και κινητικότητα, ώστε να προκαλεί μεγάλο θόρυβο με τις κουδούνες του. Ακολουθούσε ο Βασιλιάς Καρνάβαλος με ανάλογη ενδυμασία, μια πλεξίδα σκόρδα γύρω από το λαιμό και ένα κουδούνι. Η παρέλαση συνεχίστηκε με το άρμα της Άνοιξης ντυμένης στα ροζ πάνω σε ένα τεράστιο χελιδόνι, με συνοδεία από πεταλούδες και λουλούδια. Πιο πίσω ήταν οι Μάσκαρες από τη Λακύθρα και από τα χωριά: Βαλσαμάτα, Φραγκάτα, Δειλινάτα, Φαρακλάτα και Βλαχάτα Εικοσιμίας. Μπροστά από την κάθε μια πήγαινε ένας δείκτης, ο οποίος κρατούσε πινακίδα που έγραφε την ονομασία της Μάσκαρας και απαραίτητα στοιχεία της ήταν ο Γιατρός, ο Δικαστής και ο Μπουλούμπασης, χαρακτήρες που έχουν εκλείψει στην εποχή μας. Ακολουθούσαν τα άρματα ιδιωτών, ομίλων και η φιλαρμονική. Η πομπή ξεκίνησε από την τοποθεσία του «Φουσάτου», κατέβηκε από το χώρο του θεάτρου προς τα δικαστήρια, έκανε το γύρο της πλατείας, ανέβηκε πάλι την οδό Βεργωτή και ξαναπέρασε από τα δικαστήρια τρεις φορές.

Μετά την παρέλαση οι Μάσκαρες των χωριών χόρεψαν στην πλατεία παραδοσιακούς χορούς, αλλά και τις Καντρίλιες και το Γαϊτανάκι. Το κάθε χωριό είχε ράψει τη δική του στολή για τις Καντρίλιες και το μόνο κοινό στοιχείο των στολών ήταν τα κουδουνάκια που ήταν ραμμένα παντού και με κάθε κίνηση κουδούνιζαν. Το ρόλο της ντάμας τον έπαιζε παραδοσιακά άντρας και μόνο τα Βαλσαμάτα καινοτόμησαν και για πρώτη φορά συμμετείχαν γυναίκες στο χορό. Όλες οι ντάμες φορούσαν προσωπίδες ή ήταν πολύ μακιγιαρισμένες. Κατά τη διάρκεια των χορών προσφερόταν κρασί από την «Μποτέγα» της Επιτροπής που είχε στηθεί στην Πλατεία. Επίσης, νέες κοπέλες επικολλούσαν στο στήθος των εορταστών «ερανικό δαφνόφυλλο», που είχε γραμμένο με χρυσά γράμματα το γράμμα Μ (Μάσκαρα) και το αρχικό του ονόματος του χωριού που αντιπροσώπευαν, με προαιρετικό αντάλλαγμα κάποιο χρηματικό ποσό για να καλυφθούν τα έξοδα της γιορτής.

Είδαμε λοιπόν στη διάρκεια των χρόνων πως εορταζόταν το οργανωμένο καρναβάλι στα χωριά και στο Αργοστόλι. Ωστόσο, πάντα υπάρχουν και οι ελεύθεροι καρναβαλιστές, εφοδιασμένοι με μάσκες και στολές, ώστε να μην αναγνωρίζονται. Είναι ένα έθιμο που συνηθίζεται από πολύ παλιά. Οι καλύτεροι που διαλέγονται στο καρναβάλι του Αργοστολίου παίρνουν βραβείο από το κομιτάτο.

Οι μπαρμπούτες και οι στολές(7) Οι μπαρπούτες, δηλαδή οι μάσκες, που πουλιόντουσαν σε πολλά μαγαζιά του προσεισμικού Αργοστολίου ήταν διαφόρων ειδών. Το υλικό από το οποίο ήταν φτιαγμένες ήταν κερί ή χαρτόνι, που όμως καταστρεφόταν από το χνώτο ή πρεσαριστό στρατσόχαρτο. Ήταν αραδιασμένες στους πάγκους των μαγαζιών σε σειρές, σε στοίβες, σε δέσμες ή κρεμασμένες από το ταβάνι. Κάποιες ήταν απλές, όπως οι Βενετσιάνικες μορέττες που ήταν βελούδινες, συνήθως μαύρου χρώματος ή κόκκινες και μπλε και σκεπάζανε το μισό πρόσωπο. Κάποιες άλλες ήταν για μικρά παιδιά, με διάφορες μορφές που είχαν αστεία χαρακτηριστικά ή αναφέρονταν στο ζωικό βασίλειο. Υπήρχαν επίσης και κάποιες που ήταν αληθινά αριστουργήματα με διάφορες μορφές και μέγεθος, ανάγλυφες και ζωγραφισμένες.

Τις μάσκες συμπλήρωναν οι στολές, που κάλυπταν ολόκληρο το σώμα κι έτσι εξασφάλιζαν σε αυτόν που τις φορούσε την ανωνυμία. Πωλούνταν ή νοικιάζονταν σε συγκεκριμένα μαγαζιά, όπου έμπαιναν κατά ομάδες οι ενδιαφερόμενοι κύριοι και έβγαιναν μασκαρεμένοι. Η πιο συνηθισμένη στολή ήταν το ντόμινο και ακολουθούσαν παλιάτσοι, πιερότοι, κολομπίνες, αρλεκίνοι, γιατροί, εύζωνες, βρακοφόροι, παπάδες, ναύτες και πολλές άλλες στολές, ενώ δεν ήταν λίγοι εκείνοι που ντύνονταν δεσποινίδες.

Έχει παρατηρηθεί ότι τα τελευταία χρόνια δεν υπάρχει μεγάλος ενθουσιασμός στον τόπο μας για το καρναβάλι. Οι «μασκαρίες», δηλαδή τα δρώμενα με συγκεκριμένους ρόλους και δομή, που γίνονταν στα χωριά από τους ίδιους τους κατοίκους, έχουν εξαλειφθεί εδώ και πολλά χρόνια, ενώ σε πολλές περιοχές της Ελλάδος όπως στην Κρήτη συνεχίζονται τέτοιου είδους έθιμα μέχρι τις μέρες μας με πολύ κέφι. Επίσης, στην παρέλαση του Καρνάβαλου κυρίως στο Αργοστόλι, οι περισσότερες ομάδες προέρχονται από σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, κάτι πολύ συγκινητικό, αλλά θα μπορούσαν να ασχοληθούν σοβαρότερα με την παρέλαση και άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, που ξέρουν να αυτοσαρκάζονται και να σατιρίζουν την επικαιρότητα. Γιατί πάντα η επικαιρότητα μας δίνει υλικό για σάτιρα και ιδιαίτερα φέτος το υλικό είναι πλούσιο με τα γεγονότα που διαδραματίζονται στην πολιτική και την δημοσιογραφία. Ίσως αυτό που λείπει είναι ο ενθουσιασμός και αυθορμητισμός του κόσμου που συναντάει κανείς σε καρναβάλια όπως αυτά όχι μόνο της Πάτρας, που θεωρείται το καλύτερο και μεγαλύτερο της Ελλάδας, αλλά και περιοχών περισσότερο περιφερειακών κι επαρχιακών όπως το καρναβάλι του Ρεθύμνου και της Ξάνθης. Ωστόσο, πιο παρηγορητικό είναι το γεγονός ότι υπάρχουν πολλοί μασκαράδες, που αυτές τις μέρες κυκλοφορούν στους δρόμους και τις καφετέριες με σκοπό να «πειράξουν» τους γνωστούς τους, χωρίς όμως να τους αναγνωρίσουν αυτοί.

Βιβλιογραφία – Πηγές:
1.  Χ. Άννινος, «Παράστασις του Ερωτοκρίτου – Έθιμο των απόκρεων», Εστία εικονογραφημένη, Ιανουάριος-Ιούνιος 1890, σελ.119.
2.  Δ.Σ. Λουκάτος, «Οι λαϊκές απόκριες στην Κεφαλονιά», Επτανησιακή Πρωτοχρονιά 1960, Εκδόσεις Πυρφόρος, Αθήνα 1960, σελ.150.
3.  Νίκη Ευθυμιάτου – Κατσούνη, «Το Καρναβάλι του Αργοστολιού», Η Κεφαλονίτικη Πρόοδος, έτος Ζ΄, τεύχ. 75-76, Μάρτιος – Απρίλιος 1978, σ.54.
4.  Δ.Σ. Λουκάτος, οπ.π. σσ. 151-153.
5.  Α. Δεμπόνος, Το Αργοστόλι διασκεδάζει, Αργοστόλι 1979, σσ. 67-81.
6.  Νίκη Ευθυμιάτου – Κατσούνη, οπ.π. σσ. 49-54.
7.  Α. Δεμπόνος οπ.π. σσ. 49-51.

Οι φωτογραφίες που παρατίθενται είναι από το άρθρο της κας Νίκης Ευθυμιάτου – Κατσούνη, «Το Καρναβάλι του Αργοστολιού» που δημοσιεύτηκε στην Κεφαλονίτικη Πρόοδο, έτος Ζ΄, τεύχ. 75-76, Μάρτιος – Απρίλιος 1978, σ.54.

πηγη   kefalonitis

Κείμενα - Παρουσίαση: Χαρά Καλογηράτου
Φιλόλογος