Ο ομηρικός Θερσίτης. Ένας «αντιεξουσιαστής» Αιτωλός στον πόλεμο της Τροίας

 

Γραφει ο  Ευθύμιος Αδάμης

Ο ομηρικός Θερσίτης. Ένας  «αντιεξουσιαστής» Αιτωλός  στον πόλεμο της Τροίας

Ο  Όμηρος  χαρακτηρίζει τον Θερσίτη «μισητό» «ἔχθιστος δ' Ἀχιλῆϊ μάλιστ' ἦν ἠδ' Ὀδυσῆϊ· τὼ γὰρ νεικείεσκε» Β -220 («του Αχιλλέα μισητός πολύ και του Οδυσσέα ήταν ότι συχνά τους έβριζε»), επίσης τον αποκαλεί «φλύαρο» και «μωρόλαλο»(«ακριτόμυθο») που γνώριζε «άπρεπα» λόγια  να  χρησιμοποιεί εναντίον της  αρχής. Μαθαίνουμε ότι  ενεργούσε συχνά με τον ίδιο αυθάδη τρόπο «παύσε λοιπόν τους βασιλείς συχνά πυκνά να σέρνεις στο στόμα  σου( Β-250)» του  λέει ο Οδυσσέας, για αυτό, όταν τον χτύπησε με το σκήπτρο, θα  πουν τα  πλήθη  «την αυθάδειαν έπαυσε του κακογλώσσου αχρείου»…  Ποιος ήταν άραγε ο  ομηρικός Θερσίτης;

Αντίθετα  με τους  υπολοίπους  ήρωες  που συνήθως  έχουν   θετικά  στοιχεία ο Θερσίτης  είναι  ο μοναδικός «αρνητικός» χαρακτήρας στην Ιλιάδα  γι’ αυτό και η εξωτερική του περιγραφή, που κάνει ο  ποιητής, ανταποκρίνεται  στην ιδιόμορφη συμπεριφορά του,  δηλαδή:

«άσχημος άλλος σαν αυτόν δεν ήλθε στην Τρωάδα·
ήταν λοξόποδος, χωλός από το ένα πόδι,
με κυρτούς ώμους οπού εμπρός του πλάκωναν το στήθος,
με κεφαλήν στενόμακρην κι επάν' ολίγες τρίχες· του,»   Β 216-220

Η  παραμόρφωση του Θερσίτη δείχνει να  είναι σκόπιμη, αν λάβουμε υπόψη  μας ότι όλοι στρατολογήθηκαν προσεκτικά από συγκεκριμένους αρχηγούς (Παλαμήδης, Οδυσσέας, Αγαμέμνονας …), έτσι λοιπόν και  αυτός  κατάγεται  από ευγενική γενιά, αφού ήταν γιος του Αγρίου (αδελφού του Οινέα) και στενός συγγενής του Διομήδη. Μάλιστα, το  όνομά του  σημαίνει  θάρρος (=«θέρσος στην  αιολική) και «ιταμεύομαι» δηλαδή  προκαλώ, «αυθαδιάζω»  συνεπώς η ομηρική  περιγραφή προσαρμόζεται στο  ήθος του, στα λόγια του και στα  αισθήματα  που προκαλεί  προς  την ηγεσία του στρατεύματος.

Η  εμφάνιση  του Θερσίτη  στο προσκήνιο  γίνεται στη Β ραψωδία, σ’ εκείνη  τη συνέλευση του στρατού  όπου  ο Αγαμέμνονας  «δοκιμάζει» το φρόνημα  των στρατιωτών ώστε να προκληθεί  σύγχυση. Η συγκεκριμένη συνέλευση είναι  παράξενη  γιατί έχει  «λαϊκό χαρακτήρα»  σαν να πρόκειται  για  τη συνέλευση μιας  πρώιμης δημοκρατίας… Η  παρέμβαση και τα λόγια  του Οδυσσέα  προς  το  ταραγμένο  πλήθος  που  κινείται  άτακτα  εκφράζουν  «πολιτική  θέση»  που  θα πρέπει  άμεσα να  επιβληθεί:  

«οὐ μέν πως πάντες βασιλεύσομεν ἐνθάδ' Ἀχαιοί·
οὐκ ἀγαθὸν πολυκοιρανίη· εἷς κοίρανος ἔστω,
εἷς βασιλεύς, ᾧ δῶκε Κρόνου πάϊς ἀγκυλομήτεω
σκῆπτρόν τ' ἠδὲ θέμιστας, ἵνά σφισι βουλεύῃσι.
Ὣς ὅ γε κοιρανέων δίεπε στρατόν·»   Β  202 -206

 «· μήπως θαρρείς πως όλοι
θα βασιλεύσουμε εδώ; Πολυαρχία βλάπτει·
ένας θα είναι ο αρχηγός, ο βασιλέας ένας,
που σ' αυτόν έδωσ' ο υιός του κρυπτοβούλου Κρόνου
το σκήπτρο και τα νόμιμα να βασιλεύει σ' όλους».

Αυτή η «πολιτική δράση» του  Οδυσσέα (ρόλος) απέδωσε, παρότι ήταν  διαφορετική  από  του  Θερσίτη, αυτό φαίνεται  όταν  θα  πει ο ποιητής:

«Όλος ησύχασε ο λαός κι εκάθιζαν τριγύρω·
μόνος ακόμη ο φλύαρος Θερσίτης θορυβούσε,
που λόγια γνώριζ' άπρεπα πολλά να εφεύρει ο νους του,
να λοιδορεί τους βασιλείς, ως τύχαινε, και μόνον
να δώσει κάποιαν αφορμήν στα πλήθη να γελάσουν»   Β  211-215

Όμως, η προκλητική στάση του Θερσίτη εναντίον των βασιλιάδων είχε  παρελθόν, ήταν συχνή, εκφράζοντας τολμηρά «αμφισβήτηση». Αυτό  γίνεται και εκείνη την στιγμή όταν «κράζει»  τον αρχηγό  όλου του στρατεύματος:

«……………………………και τότε τον Ατρείδη

κρώζοντας εγλωσσόδερνε και τον μισούσαν όλοι
στα στήθη τους οι Αχαιοί και τον εκατακραίναν.
Και αυτός βοώντας έλεγε κάθε κακό του Ατρείδη»

 

Ο  Όμηρος  εμφανίζει τον Θερσίτη  μισητό πρόσωπο  στο  στρατό γιατί ασκεί κριτική (αν  και πριν  ανέφερε ότι τα πλήθη γελούσαν με αυτά  που έλεγε). Εάν παρακολουθήσουμε το κείμενο θα διαπιστώσουμε ότι  η κριτική του Θερσίτη έχει στόχους διότι μέμφεται α) τον Αγαμέμνονα ως βασιλιά για  πλεονεξία, απληστία (μαζεύει πλούτο, χαλκό και χρυσάφι και γυναίκες),  β) τον  μέμφεται ως άδικη εξουσία (βασιλιά) γιατί  προσέβαλε καλύτερο του, δηλαδή αφαίρεσε το δώρο του Αχιλλέα γ) τονίζει την  ψυχική  απόσταση βασιλιά (εξουσίας) και  λαού και δ) κατηγορεί τα λαϊκά  στρώματα για δειλία «Αχαιΐδες» δηλαδή τους στρατιώτες, που  όμως πολλοί  ήταν ευγενείς, και τους παρακινεί σε  απειθαρχία  και λιποταξία:

«Ατρείδη, πάλιν τι ζητείς; Ειπέ μας τι σου λείπει;       Β  225
Πλήθος χαλκόν εις τες σκηνές, πολλές γυναίκες έχεις
που διαλεκτές σου δίδομεν εσέν' απ' όλους πρώτα
κάθε φορά που του εχθρού πορθούμεν πολιτείαν.
Ή και χρυσάφι λαχταρείς, εδώ να σου το φέρει
κάποιος των Τρώων ποθητό παιδί να εξαγοράσει
που εγώ ή κι άλλος Αχαιός θα εσύραμε δεμένον;
Ή για να γλυκοκοιμηθείς γυναίκα θέλεις νέαν,
μόνος σου να την χαίρεσαι; Και συ που 'σαι αρχηγός τους
δεν έπρεπε τους Αχαιούς να καταβασανίζεις.
Ω λέρες! πλέον Αχαιοί δεν είσθ' αλλ' Αχαιίδες!
Στα σπίτια μας ας γύρομε, κι ας μείνει εδώ στην Τροία
τα δώρα να χωνεύει αυτός, να μάθει τότε αν κάτι
τον βοηθούσαμε κι εμείς. Κι έχει ατιμάσει τώρα
άνδρ' απ' αυτόν καλύτερον πολύ τον Αχιλλέα,
ότι του αφαίρεσ' άδικα των Αχαιών το δώρον.
Κι αν αυτός είχε μέσα του χολήν, αν είχεν αίμα,
θα ήταν ύστερη φορά που αδίκησες, Ατρείδη! »   Β  242

Ο  Οδυσσέας, που  τον παρακινεί  η Αθηνά, επέβαλε την τάξη και βρίσκεται  απέναντι του.  Τον αντιμετωπίζει δραστήρια, με  τρόπο προσβλητικό και τιμωρητικό, εκπροσωπώντας  όλους τους  βασιλείς.  Πρώτα  τον απειλεί  και  ύστερα  τον αντιμετωπίζει βίαια  χτυπώντας τον με το  σκήπτρο  δυνατά  στους  ώμους :

«αλλ' άκουσε και πίστευσε που ό,τι θα ειπώ θα γίνει·
αν σ' έβρω να λυσσομανάς κι άλλην φοράν, ως τώρα,
η κεφαλή να μη σταθεί στους ώμους του Οδυσσέως,
μήτε πατέρα να με ειπούν του Τηλεμάχου πλέον,
αν δεν σε πιάσω ευθύς εγώ να σε γυμνώσω απ' όλα
όσα φορείς και ακόμ' αυτά που τα κρυφά σκεπάζουν,
και να σε διώξω ελεεινά δαρμένον, που να κλαίεις
φεύγοντας απ' την σύνοδον ως τα γοργά καράβια». Β  257 -264

Ο  Θερσίτης  αποσύρεται και  ο στρατός αρχίζει  επίθεση  για την κατάληψη της  πόλης  η  οποία  είναι ανεπιτυχής και μετά  από πολλές  συγκρούσεις οι Αχαιοί  θα  υποχωρήσουν  μέσα στο τείχος  των καραβιών, όπου θα εισβάλει ο Έκτορας…

Μήπως, λοιπόν,  ο Θερσίτης δεν ήταν απλά δειλός, φλύαρος  και  θρασύς, αλλά τολμηρός και  καυστικός προς την ηγεσία;  Μήπως τελικά εκφράζει  το βουβό και καταπιεσμένο πλήθος των χαμηλών τάξεων στο  μυκηναϊκό  κόσμο  που  ενώ στρατεύονταν  στους πολέμους και πλαισίωναν τους ευγενείς  και τους  άνακτες  δεν είχαν  καμία  κοινωνική αναγνώριση;  Μήπως λοιπόν αποτελεί την πρώτη έκφραση της λαϊκής φωνής σε μια «πρώιμη δημοκρατία»  που τη συναντάμε στις  στρατιωτικές  συνελεύσεις της Τροίας (F.  Codino).

Ο  Λουκιανός  αναφέροντας την σατιρική εξωτερική περιγραφή του Ομήρου προς  το Θερσίτη λέγει  ότι μόλις ο Θερσίτης πήγε στον Άδη  μήνυσε τον Όμηρο για δυσφήμηση….