Οι Επιτάφιοι

Οι Επιτάφιοι

(Ο Επιτάφιος του Αγίου Νικόλα των Μηνιατών Ληξουρίου)

Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός

Η Μεγάλη Παρασκευή είναι  μέρα της σιωπής και του θρήνου και οι θρησκευτικές εκδηλώσεις κορυφώνουν το Θείο Δράμα κατανυκτικά  με διαφορετικές παραδόσεις  από τόπο σε τόπο. Το ξύλινο  κουβούκλιο του Επιταφίου δίνει μια μεγαλοπρέπεια στην όλη πένθιμη τελετή του Θεανθρώπου Χριστού. Η περιφορά των Επιταφίων ποικίλει από τόπο σε τόπο, ανάλογα την παράδοση και τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες της περιοχής. Η κατανυκτική μυσταγωγία της περιφοράς του Επιταφίου θέλει κάθε χρόνο την ετοιμασία της.

Η διακόσμηση των ξυλόγλυπτων αυτών  κουβουκλίων είναι ένα όμορφο κεφάλαιο στη λαογραφία του κάθε τόπου και όχι μόνο, θα λέγαμε καλύτερα της κάθε ενορίας, που αμιλλάται την άλλη για το πιο ωραίο στόλισμα.  Μάλιστα η σύγκριση γίνεται τη στιγμή της συνάντησή των Επιταφίων στην κεντρική πλατεία του τόπου, ιδίως των πόλεων, που ως έθιμο διατηρείται ακόμη σε πολλά ελλαδικά μέρη.

Ο στολισμός του έχει ιδιαίτερο εθιμοτυπικό χαραχτήρα, πρέπει δε να είναι αρμονικός και το αποτέλεσμα να ταιριάζει σωστά στο ξύλινο μέρος του επιταφίου.   . Κι αυτό, γιατί πέρα από την καλαισθησία της διακόσμησης, η  κατασκευή του ξύλινου κουβουκλίου του Επιταφίου δεν είναι τυχαία. Πιστεύεται ότι το επάνω μέρος του συμβολίζει τον ουρανό και το επίπεδο που υπάρχει στη μέση, συμβολίζει τη γη. Υπάρχει μεγάλη ποικιλία σχημάτων και διακοσμήσεων  στους Επιτάφιους, όπως με ξυλόγλυπτα μέρη σκαλισμένα στα χέρια, με υποδοχές για την τοποθέτηση των λουλουδιών, άλλοι έχουν αγιογραφημένα τα κάτω πλαϊνά ξύλινα μέρη ή ακόμη και αγιογραφημένο το εσωτερικό του. Ακόμη υπάρχουν ξύλινες κατασκευές με πόδια και ομορφοσκάλιστο κουβούκλιο, καθώς και υποδοχές που δέχονται την τοποθέτηση φωτιστικών.  

Οι ενορίτισσες κάθε ναού μαζεύουν πλήθος από άνθη και άλλα λουλούδια της άνοιξης, τα δροσίζουν μέσα σε μεταλλική λεκάνη ή σε κουβά για να είναι φρέσκα κι όταν έλθει η στιγμή για να το στόλισμα του Επιταφίου, τα παίρνουν ένα ένα και τα τοποθετούν κατάλληλα, ώστε να παρουσιάσουν ένα αρμονικό και όμορφο αποτέλεσμα.

Η Ελληνική παράδοση θέλει τις γυναίκες να ξενυχτούν στολίζοντας την ξυλόγλυπτη κατασκευή με λουλούδια όλων των χρωμάτων και των αρωμάτων. Χρησιμοποιούν ποικιλόμορφα μυρωδάτα αγριολούλουδα αλλά και  ήμερα, που μαζεύουν τα παιδιά από τους ανοιξιάτικους κήπους, τις αυλές και τα χωράφια: Ανεμώνες, μαργαρίτες, άσπρα, μωβ, κίτρινα και μπλε λουλουδάκια του αγρού, κρίνους, τριαντάφυλλα, άνθη λεμονιάς, βιολέτες, μενεξέδες, πασχαλιές, γαρίφαλα, πρασινάδες, μυρσίνες, δάφνες, και τόσα άλλα  φυτά επιστρατεύονται για το στόλισμα του Επιταφίου. Τα λουλούδια πλέκονται σε στεφάνια και γιρλάντες και όλος ο Επιτάφιος γίνεται μια κορώνα από άνθη που μοσχοβολά. Στις σύγχρονες πόλεις τη θέση των γυναικών παίρνουν συνήθως επαγγελματίες ανθοδέτες επιστρατεύοντας πλήθος από εξωτικά λουλούδια και πρασινάδες.

Επίσης, πολλές ενορίες τοποθετούν κρυφό φωτισμό στην ουρανία του Επιταφίου, ή στα κηροπήγια ή στα φαναράκια του, που μπορεί να έχει ο Επιτάφιος, κι έτσι κατά την περιφορά του δείχνει ακόμη πιο επιβλητικός.

Στην Ύδρα και την Τήνο, ο Επιτάφιος μπαίνει στη θάλασσα για να αγιαστούν τα νερά και να προστατεύουν τους ναυτικούς. Οι αναμμένοι πυρσοί και οι σειρήνες πλοίων δημιουργούν και στα δύο νησιά ένα εντυπωσιακό σκηνικό.

Στη Σκιάθο, ακολουθώντας το τυπικό του Αγίου Όρους, ο Επιτάφιος βγαίνει τα ξημερώματα. Μεταμεσονύκτια όμως είναι η περιφορά και στη Ζάκυνθο, καθώς ξεκινάει στις 2.00 τα ξημερώματα του Σαββάτου. Ίδια περίπου ώρα βγαίνει  σε πολλά μέρη των νησιών μας, όπως και στο χωριό Χριστός Ραχών Ικαρίας, στο οποίο ο Επιτάφιος καταλήγει στο κοιμητήριο προς τιμήν των νεκρών.

Στο Ορθόδοξο τυπικό ο Επιτάφιος αποτελείται από την αγιογραφημένη   κοιμώμενη μορφή του Χριστού μας στο κέντρο χοντρού υφάσματος, σχήματος ορθογωνίου παραλληλογράμμου,  που στην περίμετρό του πολλές φορές φέρει χρυσοποίκιλτα κρόσσια. Το ύφασμα συνήθως είναι από μετάξι,  με πολλές στρώσεις και κατάλληλα επεξεργασμένο γι’ αυτόν το σκοπό. Το σώμα του Χριστού ακολουθώντας την αγιογραφία όπως έχει, είναι κεντημένο πυκνά με  χρυσοκλωστές, και  διακοσμημένο με εκκλησιαστικά σχήματα και σύμβολα. Απαραίτητα αναγράφεται  κεντημένο σύντομο εκκλησιαστικό κείμενο. Υπάρχουν πάνινοι Επιτάφιοι που εικονίζουν αγιογραφικά κεντημένες παραστάσεις, είτε τους μαθητές του Χριστού μας, είτε στιγμές από το Θείο Δράμα του Ιησού. Αυτόν το πάνινο  διακοσμημένον  Επιτάφιο λιτανεύουν πολλοί ιερείς, που ακολουθούν πιστά το παλαιό τυπικό ή τον τοποθετούν στην ξυλογλυπτική κατασκευή του Επιταφίου.

Στην Κεφαλονιά  κάποιοι ναοί έχουν τέτοιους Επιταφίους που τους βρίσκουμε τοποθετημένους σε μεγάλες κορνίζες να  αποτελούν μέρος της εκκλησιαστικής αγιογραφικής διακόσμησης του ιερού χώρου. Οι περισσότεροι από αυτούς τους πάνινους χρυσοκέντητους  επιτάφιους είναι δωρεές των ναυτικών μας από παλιά, αγορασμένοι  συνήθως από εργαστήρια της  υπόλοιπης Ελλάδας, της Βουλγαρίας, της Ρωσία, της Ρουμανία κι από άλλες ορθόδοξες χώρες, που οι ναυτικοί μας βρέθηκαν με τα καράβια  για εμπορικές και φιλικές συναλλαγές.

Ο κεντητός Επιτάφιος έχει τις ρίζες τους στα Βυζαντινά χρόνια ακολουθώντας παράλληλα τη μεγάλη τέχνη, της χρυσοκεντητικής των αμφίων. Αργότερα πέρασε στην Ρωσία και σε άλλες χώρες ιδίως Ορθόδοξες. Σήμερα υπάρχουν σπουδαία εργαστήρια που φτιάχνουν τέτοια έργα χειροποίητα και θαυμαστά για την τέχνη τους και την υπομονή τους.

Ο Επιτάφιος του Ιερού Ναού Αγίου Νκολάου των Μηνιατών

Είναι μοναδικός ο τύπος του στην Κεφαλονιά

Πρόκειται για έναν ξύλινον Επιτάφιο, με εμφανή τα στοιχεία κομψότητας και της καλής  τεχνικής επιμέλειας από τον κατασκευαστή του.  Περιμετρικά φέρει 6 φαναράκια στηριζόμενα σε μεταλλικό μπράτσο. Τη διακόσμηση του Επιταφίου πριν λίγα χρόνια  επιμελούνταν οι : Μαμένια  Δρακοπούλου, Ελένη Πασχάλη, Γεωργία Ηλία Μηνιάτη, Γεράσιμος Δρακόπουλος, ( + Αγγελική Γεωργίου Μεσσάρη ),  Νεκτάριος Αραβαντινός, Γεράσιμος Δρακόπουλος, Βάσω Βιτωράτου- Αραβαντινού, Μαρία Αραβαντινού- Ζαφειράτου. Επίσης, κάποιες φορές ανέλαβαν τον στολισμό του: η Ρούλα Σαβράμη (Ανθοπωλείο) και η Χαραλαμπία Μοσχονά.

Στις μέρες μας πολλές κοπέλες και άλλα άτομα  βοηθούν τον π. Νικόλαο Σωτήρα και στολίζουν καλαίσθητα τον επιτάφιο με πολλή προσοχή, όπως του αρμόζει  για να φανεί το αγιογραφημένο εσωτερικό του. Πάντα ο στολισμός ήταν υπό την επίβλεψη των ιερέων του ναού, του π. Χαράλαμπου Κουμάτου και του τωρινού εφημέριου π. Νικόλαου Σωτήρα, καθώς και των Επιτρόπων.

   Αυτό που  κάνει ξεχωριστό αυτόν τον Επιτάφιο από τους άλλους του νησιού, είναι η εσωτερική του φορητή διακόσμηση, που παρόμοια συναντούμε σε Επιτάφιο κάποιου ναού της πόλης της Κέρκυρας.

Πρόκειται για ξυλόγλυπτη αμφιζωγραφισμένη παράσταση της Αποκαθήλωσης του Χριστού μας, ζωντανή στα χρώματα και λυπητερή, όπως θέλει το ιερό συμβάν και το κείμενο των αγίων ημερών. Το ξυλόγλυπτο αυτό έργο είναι ανυπόγραφο, φορητό και  κατά την τοποθέτησή του καλύπτει  το εσωτερικό του επιταφίου, ώστε  να φαίνεται από τις δυο πλευρές κατά τη λιτάνευση.

Το εξαίρετο αυτό αγιογραφημένο έργο της Αποκαθήλωσης του Χριστού μας, λέγεται πως αγοράστηκε από κάποιο ελληνικό εργαστήριο της Βενετίας που είχε την ειδίκευση σε τέτοια  εκκλησιαστικά έργα. Δυστυχώς, δεν φέρει καμμιά  ενυπόγραφη ένδειξη και απλά αρκούμαστε στη μαρτυρία των παλιών επιτρόπων, πως αγοράστηκε από τη Βενετία.

Ένα όμως αποκαλυπτικό γεγονός ίσως φωτίζει την περίπτωση της αγοράς από Ελληνικό εργαστήριο της Βενετίας, μια και έχει σωθεί το μικρό δείγμα, μινιατούρα του έργου σε οικογένεια, που από παλιά ήταν εγγεγραμμένη στον κατάλογο των ενοριτών του ναού.

Πρόκειται για μια μινιατούρα, που οι ιδιοκτήτες της λένε πως προέρχεται

από τη Βενετία, ακριβώς  στα χρώματα  και στο σχήμα όπως το μεγάλο έργο που προαναφέραμε του ιερού ναού του Αγίου Νικολάου Μηνιατών Ληξουρίου.

Επειδή δεν έχουμε κάποια γραπτή μαρτυρία, ούτε άλλο ικανό στοιχείο για να βεβαιώσουμε την  καταγωγή του έργου που βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο Μηνιατών και  το οποίο λιτανεύεται, μπορεί υποθετικά να πούμε, ότι το έργο είναι αγορασμένο από τη Βενετία συγκρίνοντάς το με την ανάλογη περίπτωση της Κέρκυρας, αλλά και της μινιατούρας. Επί πλέον υπάρχουν ικανές «συμπτώσεις» όπως, η ανακάλυψη σε ενορίτη του ιδίου ναού της μινιατούρας, και μπορεί κάνεις να υποθέσει πως στάλθηκε  το μικρό έργο ως δείγμα,  για να  προβούν στην  αγορά του.

Όπως και να έχει, τόσο η  μεταλλική αμφιζωγραφισμένη μινιατούρα (που ανήκει στην οικογένεια του μεγάλου καθηγητή Βυζαντινολόγου Διονυσίου Ζακυνθινού)  όσο και το ευμέγεθες έργο της Αποκαθήλωσης του Χριστού, είναι έργα αξιόλογα και μοναδικά.

Η  υπέροχη Αποκαθήλωση του Χριστού μας, του Αγίου Νικολάου των Μηνιατών, λιτανεύεται την ημέρα του Επιταφίου, τοποθετημένη στο κέντρο του. Πέρα από τα όμορφα και ποικίλα λουλούδια που στολίζουν το ξύλινο κουβούκλιο του Επιταφίου, τη μισοτυλίγουν με το άσπρο σεντόνι, που αναπαριστά το σάβανο του Χριστού μας.

Εν κατακλείδι το Θείο Δράμα του Χριστού μας και το ευλογημένο χέρι του καλλιτέχνη, εκεί στη Βενετιά, μας κληροδότησαν στο νησί μας ένα έργο άξιο λόγου, που επιτελεί  πιο δραματικά στην κορύφωση της τελετής του Επιταφίου.