Το πασχαλινό σπάσιμο της στάμνας(του μπότη)

Το πασχαλινό σπάσιμο της στάμνας(του μπότη)

«Το  έθιμο «πέφτει το  κομμάτι»

Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός

Η σημερινή λέξη έθιμο προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ἔθιμος < ἔθω  και έθιμο   είναι η ουδέτερη κλίση.  Το έθιμο είναι η ενέργεια που επαναλαμβάνεται σε καθορισμένες περιστάσεις, όπως έχει καθιερωθεί από την παράδοση ενός λαού ή τόπου, όπως για παράδειγμα τα έθιμα του νησιού μας, του γάμου, του Δωδεκαημέρου...

Στο νομικό πλαίσιο είναι η  επαναλαμβανόμενη  τήρηση για κάποιο μεγάλο χρονικό διάστημα κάποιας ορισμένης συμπεριφοράς, όπου η πράξη με την πάροδο του χρόνου αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη νομική ισχύ.

Επειδή η ανάλυση «περί εθίμων» αποτελεί ειδικό κεφάλαιο, στο άρθρο που ακολουθεί θα γίνει αναφορά στο ξεχασμένο έθιμο « πέφτει το κομμάτι» που διατηρείτο παλιά στην Κεφαλονιά και τώρα ως τελευταίο ζωντανό κατάλοιπο υπάρχει στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στα Μονοπολάτα.

Πρόκειται  για το ίδιο έθιμο που αφορά «στο σπάσιμο της στάμνας».

Τις 5 το πρωί Μ. Σάββατο που όλα είχαν τελειώσει, άρχιζε όρθρος της  πρώτης, «κρυφής» Ανάστασης. Ο παπάς κρατάει ένα πανέρι γεμάτο φύλλα και κλαριά ελιάς ή δάφνης και φωνάζει «Ανάστα ο Θεός». Τότε  οι πιστοί χτυπούνε με ξύλα τα στασίδια και το γυναικωνίτη, ρίχνουν βαρελότα, όπως λένε «πέφτει το κομμάτι»(1).

Επιβάλλεται μια αναλυτική και τεκμηριωμένη αναφορά για το έθιμο αυτό, μια και πολλοί το θεωρούν ξενικό, ότι ήλθε από τη Δύση, δηλαδή ότι είναι φράγκικο.

Στα «Άπαντα» (2) του Ανδρέα Λασκαράτου, η φράση «Πέφτει το κομμάτι», εξηγείται,  ως «το πρώτο σμπάρο που πέφτει το Μεγάλο Σάββατο».Αναφέρεται δε ως ίδια έκφραση και από τον ιστοριοδίφη Ηλία Α. Τσιτσέλη (3), σε μια καταγραφή ταφικών εθίμων προερχόμενα από την περιοχή της Αγίας Θέκλης-Ανωγής. Αναφέρεται στα έθιμα της Μεγάλης Πέμπτης γράφοντας : « Αι γυναίκες δεν εσάρωνον από την Μεγάλην Πέμπτην μέχρι το Μεγάλο Σάββατον, και αν εσάρωνον, δεν επετούσαν τα σκουπίδια. Και αφού ήθελε πέση το κομμάτι, τότε τα επετούσαν. Και επετούσαν και παλιόπιατα, παλιοπαδέλες και άλλα διάφορα αγγεία, και έλεγον : Στην πομπή σας κ.λ.π.».

Βλέπουμε πως κυρίως πετούσαν πήλινα αγγεία και πιάτα.

    Το έθιμο  «το σπάσιμο των αγγείων ή της στάμνας» δεν είναι ξενικό, αλλά προέρχεται από τα Αρχαία Ελληνικά χρόνια και πέρασε στο Βυζάντιο και ως κατάλοιπο διατηρείται σε κάποια μέρη των Επτανήσων.

Το έθιμο να είχε εξασθενήσει από πολύ παλιά. Το βρίσκουμε: όμως ως αναφορά στο «Κεφ. Α'- Στατιστική εξέτασις της Νήσου. Κεφαλληνίας, καθ’ ην ευρίσκετο  κατάστασιν το Ι829ον έτος» στον τόμο «Ιόνιος Ανθολογία» Κέρκυρα, Ιούλιος ΛΩΛΔ.  Συγκεκριμένα, στη σελίδα 511 αναφέρει ο περιηγητής: «... Το Μέγαλο Σάββατον όταν ψάλλεται εις την εκκλησίαν το ανάστα ο Θεός ρίπτουσιν έξω των οίκων τα αγγεία ακέραια ή ημίθραυστα. Δεν διαβαίνουσιν επάνω τών συντριμμάτων, αλλά τα μετατοπίζουσιν, αν πρέπη αναγκαίως να διέλθωσιν εκείθεν….»
Ίσως, το «ασύμφορο» για τότε σπάσιμο (επειδή τα αγγεία ήταν χρήσιμα) να έκαναν τους Κεφαλονίτες να αδιαφορήσουν και να ξεχάσουν το έθιμο.
Τελικά πρόκειται για ταφικό έθιμο, που λίγο πολύ αθέλητα το διατηρούμε όλοι μας έως σήμερα. Αφού βγάλουμε τη σορό του νεκρού από το σπίτι, κάποιος παίρνει και σπάει ένα πιάτο ή κάτι πήλινο, έξω από την πόρτα, για να σταματήσει το κακό. Για να μην πάρει ο νεκρός, σύμφωνα με την πρόληψη που επικρατεί, κάποιον άλλον από την οικογένεια σε σύντομο χρόνο. Ο λαός πιστεύει πως δια του κρότου, που παράγεται από το σπάσιμο των αγγείων, εκτοπίζει το κακό. Το σπάσιμο της στάμνας ή των άλλων αγγείων αντικατέστησαν τα βαρελότα, οι κροτίδες, τα ροκάνια, όλα αυτά που κάνουν θόρυβο και εκτοπίζουν ενεργειακά το κακό. Το έθιμο του να θραύουμε τα αγγεία(4) και ιδίως τα πήλινα, ανήκει στην αρχαιότητα και πέρασε στο Βυζάντιο και έπειτα στη Δύση.

Υπάρχει δε  και ο συσχετισμός του εθίμου αυτού, που διατηρείται σε όλα τα Επτάνησα και όπως είπαμε και σε πολλά μέρη της Ελλάδας,  με  την ψαλμική φράση, που αναφέρεται στην Ανάσταση του Χριστού: «Και συντρίψεις αυτούς ως σκεύη κεράμεως».

Επιπλέον το έθιμο του να σπάμε τα αγγεία ή κάτι πήλινο, όταν ο άνθρωπος τελειώσει τη ζήση του, καθιερώθηκε και σε βαριά ασθενείς, επειδή μέσα σε πήλινα αγγεία τοποθετούσαν τα φάρμακα(5).

Όπως και να έχει το έθιμο «το σπάσιμο της στάμνας» διατηρείται ακόμη στην αρχική του μορφή στην Κεφαλονιά μας,  στα Μονοπολάτα και πραγματοποιείται μέσα στο ναό κατά την ώρα που ο ιερέας λέει το «Ανάστα ο θεός». Εδώ και λίγα χρόνια αναβίωσε στο Αργοστόλι με τη βοήθεια του Λυκείου Ελληνίδων, στο Ληξούρι κάτω από την πρωτοβουλία του σημερινού αντιδημάρχου Γιώργου Κατσιβέλη, αλλά και στη Σάμη με τη φροντίδα των εκεί επιτρόπων και του ιερέα του ναού.  Μακάρι να αναβιώσει προσεκτικά και σε άλλους τόπους του νησιού, χωρίς ακρότητες και παραλλαγές και να τον χαίρονται οι πιστοί και ο κάθε επισκέπτης. που χαίρεται την πασχαλινή περίοδο στο νησί μας.

Σημειώσεις

1. Για το έθιμο «Πέφτει το κομμάτι», βλ. Θεόδωρος Π. Ευαγγελάτος, Μονοπολάτα,

   Αθήνα 1984.

2. Βλ. Τ. 3ος , σελ. 601.

3. Βλ. Τ. 3ος , σελ. 629, « Έθιμα Μ. Εβδομάδας», και άρθρο του ιδίου στο

   περιοδικόν σύγγραμμα «Παρνασσός» 1892, σελ. 290.

4.  Pouqueville, Voyage dawn la Grece t. VI σ. 146. Επίσης βλ. Ν. Γ. Πολίτου,

    Λαογραφικά Σύμμεικτα Γ΄, « Τα κατά την τέλευσην», σελ. 333,

    και του ιδίου, Λαογραφικά Σύμμ. Β΄ , σελ. 280.

5.  Ο. π.