Δούρειος Ίππος. Το ξύλινο άλογο, σύμβολο του δόλου και της μεγάλης ήττας!

 

Ευθύμιος Αδάμης

Δούρειος Ίππος. Το ξύλινο άλογο, σύμβολο του δόλου και της μεγάλης ήττας!

Ταυτίστηκε με την τέλεια παγίδα και την άλωση της Τροίας όμως, θα πρέπει ν’ αναρωτηθούμε : τι ήταν στ’ αλήθεια τον τέχνασμα του Οδυσσέα;

Ποιες είναι λοιπόν οι πληροφορίες που μας μεταφέρει ο Όμηρος; Τον ακολουθεί η τέχνη, όπως π.χ. η αγγειοπλαστική του 8ου αι (εποχής των επών), η παράδοση, οι συγγραφείς ή κάποιοι άλλοι ποιητές;

Ο Όμηρος γνωρίζει καλά την ιστορία του «Δούρειου Ίππου» και όπως φαίνεται έτσι την παρέλαβε από την παλιότερη ποίηση, αφού έμμεσα αυτό δηλώνει:

«᾿ ἄγε δὴ μετάβηθι καὶ ἵππου κόσμον ἄεισον

δουρατέου, τὸν Ἐπειὸς ἐποίησεν σὺν Ἀθήνῃ,

ὅν ποτ᾿ ἐς ἀκρόπολιν δόλον ἤγαγε δῖος Ὀδυσσεὺς» θ 492-494

Μετάφραση

«Μα άλλαξε τώρα(τραγούδι), το μαστόρεμα τραγούδα μας του αλόγου

του ξύλινου, ο Επειός πως το 'φτιασε μαζί με την Παλλάδα,

πως ο Οδυσσέας ο αρχοντογέννητος το ανέβασε στο κάστρο»

Ο Όμηρος στην Οδύσσεια κάνει (αναλυτική) αναφορά μέσω του Δημόδοκου, αοιδού στο παλάτι του Αλκινόου (βασιλιά των Φαιάκων), για τον δόλο με το ξύλινο άλογο. Εκεί στη θ ραψ. (492 - 520 στιχ.) ο αοιδός, εκπροσωπώντας την παλαιά επική (προομηρική) ποιητική παράδοση, τραγουδάει κάποια διαδεδομένα άσματα που πιθανόν τα ξέρει ο Όμηρος (δηλαδή οι επικοί ποιητές σαν κι αυτόν, του 8ου αι. π. Χ., αν έζησε τότε κάποιος Όμηρος). Έχει σημασία να παρατηρήσουμε πως κριτής της αξιοπιστίας του Δημοδόκου και του μικρού έπους που τραγουδά είναι ο ίδιος ο πρωταγωνιστής του εγχειρήματος, ο Οδυσσέας, και πίσω από αυτόν ο Όμηρος, ο οποίος και σ’ άλλο σημείο (Δ ραψ.) έχει μνημονεύσει το γεγονός. Είναι εντυπωσιακό ότι ο Οδυσσέας, αναφερόμενος στον Δημόδοκο, κάνει το αίτημα του συγκεκριμένο, «άεισον», τον «ίππου κόσμον δουρατέου» δηλαδή «τραγούδα μας», «το μαστόρεμα του αλόγου του ξύλινου» (δίνει ένα «τίτλο»). Δουράτεος, όπως και δούρειος (εκ του «δόρυ») σημαίνει «ξύλινος», «από σανίδες»…. Έτσι ακολουθεί η περιγραφή του συμβάντος που ο αρχαίος ακροατής ήθελε πολύ ν’ ακούσει:

Εἶπε, κι ἐκεῖνος ἄρχισε …. ἐκεῖθε τὸ τραγούδι

ποὺ μπήκανε στ’ ἀνάφρυδα καράβια ἄλλοι νὰ φύγουν, 520

πρῶτα ἀφοῦ βάλανε φωτιὰ νὰ κάψουν τὶς καλύβες

κι ἄλλοι Ἀχαιοὶ στὴν ἀγορὰ καθίσανε τῆς Τροίας

κρυμμένοι μέσα στ’ ἄλογο μὲ τὸ σοφὸ Δυσσέα,

ποὺ τό ᾽συραν μονάχοι τους μέσα στὸ κάστρο οἱ Τρῶες.

Τ’ ἄλογο ὀρθὸ στεκόντανε κι οἱ Τρῶες καθισμένοι 525

ὁλόγυρά του λέγανε καθένας τὸ δικό του.

Σἐ τρεῖς οἱ γνῶμες χώρισαν. ῍Η μὲ βαριοὺς μπαλτάδες

τὸ κούφιο ξύλο πιάνοντας κομμάτια νὰ τὸ κάμουν,

ἢ νὰ τὸ σύρουν σὲ κορφὴ στοὺς βράχους νὰ τὸ ρίξουν,

ἤ νὰ τ’ ἀφήσουν λυτρωμοῦ στοὺς ἀθανάτους τάμα, 530

ὡς ἔγινε καὶ στὰ στερνά. Γιατὶ ἤτανε γραμμένο

νὰ πέση ἡ Τροία ὅταν δεχτῆ τ’ ἄλογο τὸ ξυλένιο,

ποὺ στὴν κοιλιά του κρύφτηκαν τῶν Ἀχαιῶν οἱ πρῶτοι,

σφαγὴ καὶ χάρο φέρνοντας στοὺς ἄμοιρους τοὺς Τρῶες.

Καὶ τραγουδοῦσε, οἱ Ἀχαιοὶ πὼς ἔκαψαν τὴ χώρα 535

χυμώντας ἀπ’ τὴν κουφωτὴ ξυλένια ἀλογοκρύφτρα,

κι ἄλλοι ἀπ’ ἀλλοῦ πὼς ρήμαξαν τ’ ὀρθοχτισμένο κάστρο.

Πὼς ὁ Δυσσέας ὄρμησε μὲ τὸ θεϊκὸ Μενέλαο

σὰν Ἄρης καὶ πὼς πάτησε τοῦ Διοκλῆ τὸ σπίτι.

Κι ἐκεῖ μὲ θάρρος μπαίνοντας μὲς στὴ φωτιὰ τῆς μάχης, 540

πὼς νίκησε μὲ τῆς θεᾶς Παλλάδας τὴ βοήθεια.

Ὁ ξακουστὸς τραγουδιστὴς αὐτὰ τοὺς τραγουδοῦσε.» Μετάφραση Ζ. Σιδέρη

Όμως και στη Δ, ο Όμηρος μας θυμίζει το γεγονός του Δούρειου Ίππου όταν ο Μενέλαος, ένας από τους πρωταγωνιστές που κρύφτηκαν μέσα στον «Δούρειο Ίππο», μνημονεύει τον Οδυσσέα μέσα στον Ίππο και διηγείται τι συνέβαινε μέσα και έξω όταν έφτασε εκεί η Ελένη που υποπτεύτηκε την παγίδα:

«Πῶς τὸ κατόρθωσε κι αὐτὸ (ο Οδυσσέας)μὲ θάρρος ὁ ἀντρεῖος

μέσα στὸ κούφιο τ’ ἄλογο, ὅπου κρυφτήκαμε ὅλοι

οἱ ἀρχηγοί, νὰ φέρουμε πικρὴ σφαγὴ στοὺς Τρῶες. 275

῏Ηρθες κ’ ἀτή σου(η Ελένη) τότε ἐκεῖ. Θεὸς λὲς σ’ ὁδηγοῦσε,

πού ᾽θελε δόξα ἀσύγκριτη στοὺς Τρῶες νὰ χαρίση.

Ἀκλούθαε κι ὁ θεόμορφος ὁ Δήφοβος μαζί σου.

Τρεῖς γύρους τότε τό ᾽φερε τὸ κουφωτὸ λημέρι,

τὸ ψηλαφοῦσες κι ἔκραζες τῶν Δαναῶν τοὺς πρώτους 280

μὲ τ’ ὅνομά τους, τὴ φωνὴ τῶν γυναικῶν τους ἴδια

κάνοντας. Τότες ὁ θεϊκὸς πολύπαθος Δυσσέας

κι ἐγὼ καὶ τοῦ Τυδέα ὁ γιὸς, στὴ μέση καθισμένοι,

σ’ ἀκούσαμε ποὺ φώναζες. Κι ὁλόρθοι ἀπάνω οἱ δυό μᾳς

ὄξω νὰ βγοῦμε θέλαμε, ἤ νὰ σ’ ἀποκριθοῦμε 285

ἀπ’ τὸ λημέρι, μὰ ὁ θεϊκὸς Δυσσέας μᾶς κρατοῦσε.

Ἄφωνοι τότε οἱ ᾽Αχαιοὶ καθόντανε ὅλοι οἱ ἄλλοι

κι ἤθελε μόνο ὁ ῎Αντικλος σὲ σένα ν’ ἀπαντήση,

μὰ τοῦ ᾽κλεινε τὸ στόμα του μὲ τὰ γερά του χέρια

σφιχτὰ ὁ Δυσσέας, ἄπαυτα, κι ἔτσι μᾶς γλίτωσε ὅλους 290

ὡσότου ἀλάργα ἡ Ἀθηνᾶ σὲ πῆρε πιὰ ἡ Παλλάδα.»

Συνεπώς κατά τον Όμηρο οι Αχαιοί δημιούργησαν ένα ξύλινο άλογο, γλυπτό αφιέρωμα χωρίς να μας λέει γιατί η Αθηνά (=σοφή σκέψη) συμβούλεψε να φτιάξουν «άλογο» και όχι π.χ. ταύρο, πρόβατο, ή αετό; Μήπως το άλογο ταίριαζε σε κάποιον θεό; Εύκολα όλοι θα απαντούσαμε στον Ποσειδώνα, και έτσι είναι!

Το «άλογο» λοιπόν ήταν σύμβολο του Ποσειδώνα (άλλωστε ήταν το προτεινόμενο δώρο στους Αθηναίους (Κέκρωπα) για να δώσουν το όνομα του στην πόλη) και όπως ξέρουμε ο «Σκύφιος» ήταν το πρώτο άλογο που γεννήθηκε από τον Ποσειδώνα, ο οποίος ονομάζεται και «Ίππιος», όμως, κάποιες άλλες, συνοδευτικές, ονομασίες του θα πρέπει να μας προβληματίσουν, αφού ονομαζόταν «ενοσίχθων», «σεισίχθων» (δηλ. κοσμοσείστης), αλλά και «Ολετήρ» (καταστροφέας). Μην ξεχνάμε ότι στην τρωική σύγκρουση ήταν σύμμαχος των Αχαιών, μαζί με την Αθηνά και την Ήρα! Βέβαια ενώ στην Αθήνα εμφανίζεται ως «αντίπαλος» της Αθηνάς διεκδικώντας την πόλη, εδώ η Αθηνά συστήνει η ίδια το «σύμβολό» του (άλογο). Μια ερμηνεία είναι γιατί τα τείχη της Τροίας χτίστηκαν από τον Ποσειδώνα και τον Φοίβο (και τον Αιακό) και συνεπώς μόνον αυτός μπορούσε να τα ρίξει, όταν ο Φοίβος τα υποστήριζε, έτσι κάποιοι μελετητές ισχυρίζονται πως το άλογο δηλώνει ένα ισχυρό σεισμό που τα γκρέμισε και ότι οι Αχαιοί απλά εισήλθαν χωρίς κόπο …..

Ας δούμε όμως την εκδοχή ο Δούρειος Ίππος να ήταν ένα ξύλινο άλογο που έφερε εσωτερικά κρύπτη πολεμιστών, δηλαδή μια ευφυής παγίδα που έβαλε τους πολεμιστές μέσα στην Τροία ώστε να την καταλάβουν. Είναι όμως απόλυτα αληθινό το ομηρικό σκηνικό της παγίδας, ή κρύπτεται κάτι άλλο;

Οι Τρώες δεν υποπτεύτηκαν τίποτε, δηλαδή έδειξαν εγκληματική αφέλεια πιστεύοντας τον μισότρελο Σίνωνα που άφησε εκεί ο Οδυσσέας;

Πόσο εύκολα θα έμπαιναν μέσα ο Οδυσσέας, ο Διομήδης, ο Μενέλαος… όταν η παγίδα θα μπορούσε εύκολα να καταλήξει σε αυτοπαγίδευση, να τους αιχμαλωτίσουν ή να τους κάψουν οι Τρώες («Κασάνδρας δὲ λεγούσης ἔνοπλον ἐν αὐτῷ δύναμιν εἶναι»);

Μήπως λοιπόν, εξελίσσοντας την σκέψη μας θα πρέπει να εξετάσουμε δύο περιπτώσεις: α) το ξύλινο «άλογο» ως πολιορκητική μηχανή και β) ως παγίδα που όμως έκρυβε μια εσωτερική συμφωνία, με μέρος της τρωικής εξουσίας (Έλενος, Αντήνορας, Αινείας), για παράδοση της πόλης, που μεν προέβλεπε την εξόντωση του ένοχου, διοικούντος, βασιλικού οίκου(Πρίαμος, Αστυάνακτας) όμως διασφάλιζε την προστασία του πληθυσμού;

Τα πράγματα φωτίζει η παράδοση και οι μεταγενέστερες μαρτυρίες:

Εάν λοιπόν αποδεχτούμε ότι κατασκευάστηκε ένα άλογο, θα πρέπει ν’ αναρωτηθούμε: Πόσοι χωρούσαν σ’ αυτό το άλογο για να υποθέσουμε τον όγκο του;

Ο Όμηρος αναφέρει ρητά ότι μπήκαν «οι πρώτοι των Αχαιών», δηλαδή το σχήμα διοίκησης (Νεοπτόλεμος, Οδυσσέας, Διομήδης, Μενέλαος, Αίας Λοκρός, Μέγης…) όμως η «Μικρή Ιλιάδα» κάνει λόγο για 3.000 άνδρες(αναφ. Απολλ.) και άλλοι μιλούν για 100, 50 (Απολλόδωρος) ή και 12 άνδρες…. Εάν η εξωομηρική παράδοση δέχεται μεγάλους αριθμούς τότε το άλογο ήταν μεγάλο, περίπου στο ύψος των τειχών, και εύκολα αποκτάει άλλη χρήση, δηλαδή είναι σχεδιασμένο ως «πολιορκητική κατασκευή» που η έξοδος των πολεμιστών βρίσκεται είτε στην κεφαλή είτε στην κοιλιά (Απολλ.), η οποία θα έφτανε κοντά στις επάλξεις ενώ από διάφορα μέρη του αλόγου στρατιώτες καλυμμένοι (τοξότες ή ακοντιστές) θα μπορούσαν να υποστηρίξουν μια εισβολή πολεμιστών στην πόλη πλήττοντας τους αμυνομένους…. Επίσης λόγω του ύψους θα μπορούσε να φέρει ένα είδος κριού, που με την βοήθεια των κρυμμένων πολεμιστών μέσα θα χτυπούσε τα τείχη ή τις πόρτες… Ίσως πρόκειται για ξύλινο πύργο που έφερε ρόδες και τον έσυραν άνδρες και ζώα. Τέτοια περίπου άποψη είχε και ο Παυσανίας ο οποίος δεν θεωρούσε «ανόητους τους Φρύγες (Τρώες)» να δεχτούν στην πόλη μια τέτοια κατασκευή…

Το ερώτημα είναι αν ήδη ήταν γνωστές πολιορκητικές μηχανές κατά τον 12ο αι. π.Χ., όμως πολλά μας διαβεβαιώνουν ότι Αιγύπτιοι και Χετταίοι χρησιμοποιούσαν ήδη τέτοιες « μηχανές»… συνεπώς το ενδεχόμενο ν’ αποτελούσε πολιορκητικό μέσο δεν αποκλείεται αφού μπορούσε να φέρει αποτελέσματα….

Επιστρέφοντας στην άλλη εκδοχή, την ομηρική του δόλου, ότι πιθανόν το άλογο είχε αφιερωματική επιγραφή κατά τον Απολλόδωρο («Επιτομή της Βιβλιοθήκης» 5, 15) «τῆς εἰς οἶκον ἀνακομιδῆς Ἕλληνες Ἀθηνᾷ χαριστήριον» δηλαδή « αφιερωμένο από τους Έλληνες στην Αθηνά για την επιστροφή τους στην πατρίδα», όμως σ’ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να λάβουμε υπόψη την αφέλεια των Τρώων. Ο ίδιος συγγραφέας (Απολλόδωρος) μας αναφέρει για την Κασσάνδρα ότι απεκάλυπτε στους συγκεντρωμένους την παγίδα «Κασάνδρας δὲ λεγούσης ἔνοπλον ἐν αὐτῷ δύναμιν εἶναι» μάλιστα ο Βιργίλιος, στην «Αινειάδα», αναφέρει τον ιερέα Λαοκόοντα να προειδοποιεί «Timeo Danaos et dona ferentes» δηλαδή «φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας»…, και θα πρέπει ν’ απαντήσουμε γιατί δεν φοβήθηκαν, ούτε πήραν μέτρα, παρότι, όπως αναφέρει και ο Όμηρος, πράγματι υπήρξαν απόψεις αμφισβήτησης. Ο ποιητής δίνει ως απάντηση ότι το ήθελαν οι θεοί και το άλογο πέρασε στην πόλη…

Την ομηρική άποψη αποτυπώνει και ο αγγειοπλάστης του πιθαμφορέα της Μυκόνου, 8οςαι π.Χ., ο οποίος σε μια από τις πιο παλιές παραστάσεις απεικονίζει τον δούρειο ίππο με επτά πολεμιστές σε κρύπτες, αλλά και πολεμιστές να περπατούν πάνω του (ίσως να τον συνοδεύουν) ενώ στο σώμα του πίθου υπάρχουν διάφορες βίαιες σκηνές της άλωσης.

Αν σκεφτούμε ότι ο Οδυσσέας χρησιμοποιεί την ίδια τακτική στους μνηστήρες αφού μπαίνει στο παλάτι ως ζητιάνος(=ο εχθρός) σε συνεννόηση με τον Τηλέμαχο (το παλάτι) και αυτούς, τους παγιδεύει ανύποπτους, και τους φονεύει με το ίδιο τόξο που διαγωνίζονται, μπορούμε να υποθέσουμε πως το ογκώδες άλογο λειτούργησε ως παγίδα, μόνο σε προσυνεννόηση με μερίδα των Τρώων για να δεχτούν μια ομάδα ικανών πολεμιστών μέσα στην πόλη, που ναι μεν θα εξοντώσει την ηγεσία (το βασιλιά και τη φρουρά του), η πόλη όμως θα καταληφθεί χωρίς μαζική εξόντωση των κατοίκων. Πολλές πηγές (Πλούταρχος …) μνημονεύουν πως οι Τρώες με τα καράβια τους εγκατέλειψαν την πόλη…

Προσωπικά θεωρώ ότι αν μια μεγάλη πόλη πολιορκήθηκε στενά, τελικά παραδόθηκε, γι’ αυτό και η Ελένη μνημονεύει στην Οδύσσεια την επίσκεψη του Οδυσσέα στην Τροία πριν την άλωση, μεταμφιεσμένο σε ζητιάνο, όπου του παρείχε λουτρό, τον έπλυνε και μίλησε μαζί του ενώ είχαν μεταστραφεί τα αισθήματα της για τους Τρώες…