ΤΡΩΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
Γράφει ο Αδάμης Ευθύμιος
«Είμαστε σε θέση ν’ αποδεχτούμε ως πραγματικό γεγονός (ιστορικό) ένα συμβάν της ελληνικής προϊστορίας ή όχι ;» είναι το πρώτο ερώτημα που καλούνται ν’ αντιμετωπίσουν όσοι ασχολούνται με τον τρωικό πόλεμο.
Το ερώτημα «αν συνέβη ή όχι ένας μεγάλος πόλεμος στην Μικρά Ασία, στα τέλη της ελληνικής προϊστορίας ή πριν» απαιτεί πολύπλευρη διαπραγμάτευση.
Η μεγαλύτερη βέβαια δυσκολία έγκειται στο «πως» (μεθοδολογικά), θα μπορούσε να γίνει μια τέτοια διερεύνηση .
Πως θα μπορούσαμε να ελέγξουμε την αλήθεια ή όχι ενός τόσο μακρινού συμβάντος, όταν απουσιάζουν οι σύγχρονες μαρτυρίες («γραπτές πηγές») εκατέρωθεν του Αιγαίου (Μυκήνες - Τροία) ή ακόμη και σε πιο απομακρυσμένα αρχεία (π.χ. Αίγυπτος) ;
Στην περίπτωση του τρωικού πολέμου επιβίωσαν πολλές τέτοιες πηγές, μεταγενέστερές του, ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγονται ευρήματα της αρχαιολογίας και πολλές συγγραφικές μαρτυρίες( η πλειοψηφία) απ’ τις οποίες η πιο σημαντική είναι τα ομηρικά κείμενα.
Βέβαια, θα πρέπει να προβληματιστούμε κατά πόσο η ομηρική μαρτυρία(όπως αποτυπώνεται στην Ιλιάδα ή την Οδύσσεια), αρκεί για να τεκμηριωθεί ένα προϊστορικό γεγονός και δη ο συγκεκριμένος πόλεμος.
Πράγματι, ο Όμηρος μας παρέχει την πρώτη καλοδομημένη περιγραφή της πολεμικής αναμέτρησης Ελλήνων – Τρώων, εντάσσοντάς τη στο μυκηναϊκό παρελθόν των Ελλήνων (προ)ιστορία), το οποίο μάλιστα απογράφει πλαισιώνοντάς το με μια σειρά (παλαιότερων) μύθων και παραδόσεων.
Ποια είναι όμως η πραγματική σχέση ανάμεσα στην ομηρική μαρτυρία και τις άλλες πηγές;
Η ομηρική μαρτυρία εξαρτάται από ένα πλήθος αναφορών της ελληνικής γραμματείας που άλλες χαρακτηρίζονται σχετικά «σύγχρονες» με τον ποιητή (σύμφωνα με τον αποδεκτό χρόνο για τον Όμηρο), και άλλες μεταγενέστερες, όσον αφορά όμως το περιεχόμενο τους άλλες «συγγενεύουν»(σχετίζονται») στενά με το ομηρικό θεματολόγιο(αναπαράγουν τα ίδια θέματα), ενώ άλλες λειτουργούν συμπληρωματικά ως προς αυτό .
Ο τρόπος που οι εξωομηρικές φιλολογικές πηγές αναφέρονται στον πόλεμο σε σχέση με τον Όμηρο είναι πολύ σημαντικό θέμα .
Οι πηγές που απλά αναπαράγουν ότι είπε ο Όμηρος, ακόμη και λεπτομέρειες, δεν παρουσιάζουν ερευνητικό ενδιαφέρον, όσες όμως συμπληρώνουν στοιχεία, προσθέτοντας πληροφορίες, πιθανόν από άγνωστες προομηρικές πηγές, πρέπει ν’ αξιολογηθούν διαφορετικά.
Η χρονική απόσταση των πηγών(μαρτυριών) σε σχέση με τον ποιητή Όμηρο είναι ένα άλλο μεγάλο ζήτημα διότι δημιουργούν την υποψία για χρήσιμες προομηρικές πληροφορίες και όχι μόνο.
Δηλαδή, οι κάθε λογής «προομηρικές» αναφορές για τον τρωικό πόλεμο(πριν τον 8ο αι), ή έστω «σύγχρονες» με τον ποιητή, κοντά στον 8ο αι, μας επιβάλλουν την αποδοχή ότι ο Όμηρος όχι μόνο δεν επινόησε τις πληροφορίες για τον πόλεμο, αλλά ούτε επηρέασε από μόνος του την μεταγενέστερη φιλολογική παράδοση .
Τέτοιες, «προομηρικές», μαρτυρίες μπορούμε με επιφύλαξη να δεχθούμε ότι υπάρχουν, αν δεχθούμε τις περιπτώσεις κάποιων ευρημάτων, χρονολογημένων, π.χ. κεραμικά, τα οποία λόγω των θεμάτων τους και της χρονικής απόστασης, τόσο από τον ποιητή Όμηρο, όσο και από την ελληνική γραμματεία, μπορούν να μας υποψιάσουν για το ενδεχόμενο της γνώσης του πολέμου στην ελληνική κοινωνία πριν τον Όμηρο(άναλογα πότε έζησε ο Όμηρος).
Η παρουσίαση των πηγών με βάση είτε την χρονική είτε την θεματική τους σχέση προς τον ποιητή Όμηρο, προσφέρει ένα πρώτο έλεγχο «αντικειμενικότητας» του τρωικού πολέμου, γιατί μπορεί να αναδείξει την «εξωομηρική» εικόνα του πολέμου όπως την συντήρησε η ελληνική γραμματεία .
Εξωομηρικές πηγές και Όμηρος.
Α) Ποιητές «κοντινοί -σύγχρονοι» του Ομήρου(8ος αι)
Οι εξωομηρικές φιλολογικές πηγές αρχίζουν από το έπος(διδακτικό) και τον ποιητή Ησίοδο.
Ο Ησίοδος .
Ο Ησίοδος, είναι ένας ποιητής σχετικά «σύγχρονος» του Ομήρου(σύμφωνα με τα επίσημα δεδομένα) και διαχειριστής πολύ σημαντικών πληροφοριών που μας ενδιαφέρουν .
Ο «συγχρονισμός» του ποιητή με τον Όμηρο επιβεβαιώνεται από τον γνωστό και αμφιλεγόμενο «αγώνα» μεταξύ Ομήρου και Ησιόδου που έγινε στην Χαλκίδα από τον Γανύχτορα, προς τιμήν του νεκρού πατέρα του Αμφιδάμα, για τον οποίο υπάρχουν αρκετές μνείες π.χ. ο Αριστοφάνης στην «Ειρήνη»1, έμμεσα γίνεται μνεία γι' αυτόν και στο έργο του Ησιόδου («Έργα και Ημέραι» 2), αλλά και στο έργο «Αγών Ομήρου και Ησιόδου» του 2ου αιώνα μ.Χ .
Σύμφωνα με αυτές τις πηγές στον συγκεκριμένο αγώνα ο Ησίοδος «υμνώντας την ειρήνη» νίκησε τον Όμηρο .
Το συμβάν δεν θεωρείται αξιόπιστο γεγονός μάλιστα ο Ι. Κακριδής παρατηρεί σχετικά :
«Ο αγώνας αυτός στην πραγματικότητα δεν έγινε ποτέ, μέσα σ’ άλλα γιατί ο Ησίοδος ήταν μια γενιά πιο νέος από τον Όμηρο και δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι δρόμοι τους δεν διασταυρώθηκαν ποτέ.
Ήταν μόνο η φαντασία των μεταγενεστέρων Ελλήνων που θέλησε να φέρει αντιμέτωπα δύο μεγάλα τιμημένα ονόματα, που το ένα τους εκπροσωπούσε την ηρωική και το άλλο την διδακτική ποίηση….» 3
Πολλά θα μπορούσαμε ν’ αναφέρουμε λοιπόν για τον συγκεκριμένο αγώνα, όμως εκείνο που έχει σημασία για μας είναι η μνεια της συνάντησής τους, διότι αυτός ο αγώνας τους «συγχρονίζει» δηλαδή τους φέρνει πολύ κοντά χρονικά .
Ο Ησίοδος λοιπόν γνωρίζει πολύ καλά την επιθετική δράση των Μυκηναίων προς την Τροία, μάλιστα στην ιστορία του ανθρωπίνου γένους (στα πέντε γένη) μνημονεύει το «Γένος των Ηρώων», τους Ήρωες (την γενιά των ηρώων) που η χρονική τους εμφάνιση τοποθετείται στο μεσοδιάστημα μεταξύ Χάλκινου και Σιδερένιου γένους .
Αναφέρει λοιπόν χαρακτηριστικά γι’ αυτούς ότι «έζησαν μετά το χάλκινο γένος και χάθηκαν … στην Θήβα και στην Τροία»4, μάλιστα γνωρίζει πολύ καλά την αφετηρία της εκστρατείας, δηλαδή τον χώρο συγκέντρωσης του ελληνικού στρατού, αφού όπως λέει συγκεντρώθηκαν «στην Αυλίδα για να φύγουν για την Τροία5».
Η Ησιόδεια αναφορά αποτελεί μια σημαντική μαρτυρία και μια μορφή έμμεσης χρονολόγησης για την εκστρατεία, αφού το Γένος των Ηρώων (Αχαιοί) τοποθετείται πριν το Σιδερένιο Γένος (Εποχή του Σιδήρου) συνεπώς, χρονικά, η τρωική εκστρατεία διεξάγεται τουλάχιστον πριν το 1100 π.Χ.
Επίσης ο ίδιος ποιητής στο έργο του «Ηοίαι» που αποτελεί καταγραφή στοιχείων από παλιούς ηρωογονικούς καταλόγους όχι μόνο αναφέρεται στους τρωικούς ήρωες, όπως π.χ. τον Νέστορα6, τον Αγαμέμνονα7, την Ελένη, τον Μενέλαο8, αλλά και στα γεγονότα που σχετίζονται στενά με τον τρωικό πόλεμο τα οποία δεν αναφέρονται αναλυτικά στον Όμηρο, όπως π.χ. στον όρκο των μνηστήρων9, στην ηλικία του Αχιλλέα κατά την μνηστεία της Ελένης (την απουσία του), την θητεία του κοντά στον Χείρωνα10 …
Η μαρτυρία λοιπόν του Ησιόδου αποδεικνύει περίτρανα την ύπαρξη προομηρικών πληροφοριών διότι κάποιες αποκλίνουν θεματικά από εκείνες του Ομήρου, δεν είναι όμως αντιφατικές, απλά αποτελούν πληροφορίες που απ’ ότι φαίνεται θα μπορούσε να τις διαχειριστεί ο κάθε ποιητής .
Οι Λυρικοί ποιητές(Αρχαϊκός Λυρισμός).
Είναι γεγονός ότι πολλοί λυρικοί ποιητές αντλούν θέματα από το έπος, όμως είναι βέβαιο πως λυρικά τραγούδια με θέμα τον τρωικό πόλεμο προϋπήρξαν του Ομήρου .
Έτσι η «Κρίση του Πάρη» ένα διακοσμητικό θέμα που βρέθηκε στη Σπάρτη αποτυπωμένο σε αρχαιολογικό εύρημα του 7ου αιώνα, αποδεικνύει ότι ως ποιητικό θέμα τραγουδιόταν εκεί πολύ πριν τον Όμηρο, διότι η απεικόνισή της πάνω στο χτένι φανερώνει αυτό που πολύ σωστά παραρήρησε ο Bowra «την απλή γνώση του μυθικού επεισοδίου, άγνωστο σε ποια μορφή του»11.
Την γνώση του τρωικού πολέμου επιβεβαιώνει μια σύντομη περιήγηση στον αρχαϊκό λυρισμό .
Ο Αλκμάν, (7ος αι )αναφέρει τον Πάρη, μάλιστα χρησιμοποιεί επίθετα πολύ χαρακτηριστικά όπως το «δύσπαρις»(κακός) και «αινόπαρις» (φοβερός), που το μεν πρώτο συναντάται στον Όμηρο, ενώ το δεύτερο, το «αινόπαρις», φαίνεται ότι είναι δάνειο και απηχεί σ’ άλλη ποιητική παράδοση(ποίημα) η οποία και εκείνη αναφερόταν στον τρωικό πόλεμο .
Ο Στησίχορος(7ος αι) είχε γράψει ένα ποίημα με τον τίτλο «Ιλίου Πέρσις» (ομότιτλο με του Αρκτίνου) εκεί μνημονεύει τον Δούρειο Ίππο (όπως και ο Όμηρος) και το πρόσωπο του κατασκευαστή Επειού, μάλιστα αντίθετα απ’ ότι λέγει ο Όμηρος υποστηρίζει ότι ο Έλληνας ήρωας είχε ταπεινή καταγωγή (« ήταν νεροκουβαλητής των βασιλιάδων»), επίσης υποστηρίζει ότι μέσα στον Ίππο μπήκαν 100 πολεμιστές και όχι 12 (που αναφέρει η παράδοση), « η απλή αριθμητική αύξηση ήταν ένας εύκολος τρόπος για να μεγαλώσει το μέγεθος του αλόγου» παρατηρεί με έμφαση ο Bowra12 .
Ο ίδιος ποιητής πρόσθέτει και κάποιες άλλες πληροφορίες π.χ. για την Ελένη ότι οι Έλληνες θέλησαν να την λιθοβολήσουν αλλά μόλις αντίκρισαν το προσωπό της άφησαν αμέσως τους λίθους, για την Εκάβη, την βασίλισσα της Τροίας, πως την μετέφερε ο Απόλλων στην Λυκία, για τον Έκτορα, ότι ήταν γιος του Απόλλωνα, για τον Αστυάνακτα ότι ήταν ήδη νεκρός πριν ριφθεί από τα τείχη….
Αυτές οι παραλλαγές στα θέματα που ο Όμηρος είτε κάνει απλή μνεία, είτε όχι, αποδεικνύουν ότι η «Ιλίου Πέρσις» είχε μεγάλη έκταση και περιελάμβανε μια ποικιλία επεισοδίων (Δούρειος Ίππος, Τύχη Εκάβης, Θάνατος Αστυάνακτα) με πολλές λεπτομέρειες, αφού αναφέρει μια κόρη του Πριάμου με το όνομα Μέδουσα ( μια αιχμάλωτη Τρωαδίτισσα, με το όνομα Κλυμένη που κατά τον Όμηρο συνόδευε την Ελένη) και έτσι επιβεβαιώνει ότι για το συμβάν του τρωικού πολέμου υπήρχε πλούτος χαμένων πληροφοριών .
Ο ίδιος ποιητής (Στησίχορος) στο έργο του «Ελένη», αναφέρθηκε στην ιστορία της Ελένης μέχρι την άφιξή της στην Τροία, σ’ αυτό αρχικά ακολούθησε την ομηρική άποψη, όταν όμως τυφλώθηκε από την Ελένη13 με «Παλινωδία» υποστήριξε κατόπιν ότι η Ελένη δεν πήγε στην Τροία αλλά έμεινε στην Αίγυπτο και στην Τροία πήγε το είδωλό της .
Ο Στησίχορος όπως αποδεικνύεται από πρόσφατο παπυρικό εύρημα αναφέρει την «συνάντηση Ελένης – Τηλεμάχου » και το δώρο προς αυτόν, μια φιάλη «λάφυρο από το παλάτι του Πριάμου», μάλιστα ο ίδιος ποιητής αναφέρει ως «Πλεισθενίδες» τον Αγαμέμνονα και τον Μενέλαο, και όχι όπως ο Όμηρος ως «Ατρείδες», ενώ γνωρίζει ακόμη και τον «όρκο» που πήραν οι μνηστήρες της Ελένης .
Η περίπτωση του Στησιχόρου είναι χαρακτηριστική όταν από τον Παυσανία μαθαίνουμε πως ο ποιητής εκμεταλλεύτηκε ακόμη και ένα άλλο μύθο για την Έλένη που ανέφερε ότι κατά την απαγωγή της από τον Θησέα έμεινε έγκυος και γέννησε μια κόρη την οποία έδωσε στην αδελφή της, την Κλυταιμνήστρα, και ότι αυτή ήταν η Ιφιγένεια !
Ο Αλκαίος (7ος αι) μνημονεύει σ’ ένα ύμνο του την Ελένη και την παράδοση για τις πράξεις της και την κατάληψη και πυρπόληση της Τροίας λέγοντας «ο Δίας αφάνισε το ιερό Ίλιο μέσα στις φλόγες». Η Ελένη είναι υπεύθυνη για την καταστροφή της Τροίας αφού στο ίδιο ποίημα θα τονίσει ότι «η Τροία κατακτήθηκε εξαιτίας αυτής της γυναίκας».
Σ’ ένα άλλο ποίημά του με θέμα την Ελένη, ο Αλκαίος αναφέρει την απιστία της που έγινε αιτία της μεγάλης ανθρωποσφαγής « πολλοί …έπεσαν για χατίρι της στον τρωικό κάμπο…ενώ ο Αχιλλέας απολάμβανε το φονικό», μαρτυρία που υποδηλώνει σαφή γνώση για τα γεγονότα του τρωικού πολέμου.
Η Σαπφώ (6ος αι) δέχεται ότι η Ελένη πήγε στην Τροία, έτσι σ’ ένα ποίημά της για την Ανακτορία θα πει ότι «η Ελένη αφήνοντας τον καλύτερο από τους άνδρες ταξίδεψε για την Τροία» …
Ο Ίβυκος (6ος αι)σ’ ένα ποίημά του συγκρίνει τον Πολυκράτη με τον Τρωίλο,
μνημονεύοντας τους «Τρώες και τους Δαναούς», εκεί φαίνεται ότι γνωρίζει καλά τον τρωικό μύθο, αφού όπως λέγει αρνείται να τραγουδήσει τον «ξειναπάταν Πάριν».
Σ’ ένα άλλο απόσπασμα του Ιβύκου, από τον ίδιο πάπυρο, (μια άλλη στήλη) περιέχει μια σύντομη έκθεση για την άλωση της Τροίας :
«ρήμαξαν την μεγάλη, φημισμένη, πλούσια πόλη του Δαρδανίδη Πριάμου, κινώντας από το Άργος… αρχίζοντας τον πολυδάκρυτο πόλεμο για χάρη της Ελένης που τον τραγούδησαν τόσες φορές και η καταστροφή έπεσε πάνω στην Τροία ….τώρα δεν λαχταρώ να τραγουδήσω για την ακατανόμαστη μέρα που πάρθηκε η Τροία με τα μεγάλα τείχη της…»
Στο ίδιο κείμενο μνημονεύεται ο «Αγαμέμνων» καθώς και ο «απόπλους από την Αυλίδα (και το Άργος)» για την Τροία.
Ο Bowra διατυπώνει την εκτίμηση ότι το ποίημα αποτελεί μια άλλη «Ιλίου Πέρσι» όπως εκείνη του Στησιχόρου14 κάτι που σημαίνει ότι και σ’ αυτό γινόταν μια διεξοδική παρουσίαση της άλωσης της Τροίας15.
Ο Πίνδαρος μνημονεύει την γνωστή εκδοχή του θανάτου του Αχιλλέα από το τόξο καθώς και την καύση του σώματός του16, ενώ όταν αναφέρεται στον Αρκεσίλα τον Κυρηναίο θα μνημονεύσει την άφιξη στην Κυρήνη των Τρώων, απογόνων του Αντήνορα μετά την πυρπόληση του Ιλίου17, ενώ μνείες κάνει επίσης στην θυσία της Ιφιγένειας, την πυρπόληση της Τροίας και τον φόνο του Αγαμέμνονα18….
Συνεπώς οι λυρικοί ποιητές, τόσο πρώιμα και πολύ κοντά με τον ποιητή Όμηρο, διαχειρίζονται θέματα και πληροφορίες για την τρωική σύγκρουση που εκτείνονται σ’ όλο το εύρος του πολέμου και στα δρώντα πρόσωπα, χωρίς ν’ αμφισβητούν τον πόλεμο, ενώ ακόμη και στα «Αττικά Συμποτικά Τραγούδια» συναντάμε αναφορές στον Αχιλλέα ή στον Αίαντα και την γενναιότητά τους .
Ο επικός κύκλος (7ος αι).
Ένα μεγάλο ποιητικό κομμάτι, πολύ σημαντικών εξωομηρικών πηγών είναι τα γνωστά έπη με θέμα τον τρωικό πόλεμο, τα οποία χρονολογούνται τον 7ο αι π.Χ. δηλαδή πολύ κοντά στην εποχή του Ομήρου .
Έχει σημασία λοιπόν να δούμε ποια ήταν αυτά και κυρίως τις πληροφορίες που διαχειρίζονταν διότι θεματικά αποτελούσαν συμπληρωματικές πηγές σε σχέση με τον Όμηρο.
Τα έπη αυτά ολοκλήρωναν την ομηρική αφήγηση (εκστρατεία – πολιορκία – άλωση – επιστροφή ) και όπως φαίνεται δημιουργούσαν ένα ενιαίο σκηνικό .
Τα πιο γνωστά έπη ήταν :
«Κύπρια Έπη» (11 βιβλία), του Ηγησίνου ή του Στασίνου.
Η αφήγησή τους αφορά το χρονικό διάστημα πριν την τρωική εκστρατεία, την αρπαγή της Ελένης, την πραγματοποίησή της εκστρατείας και τα εννέα χρόνια της πολιορκίας μέχρι το σημείο που αρχίζει ο Όμηρος .
«Αιθιοπίδα» (5 βιβλία) του Αρκτίνου από την Μίλητο.
Η «Αιθιοπίδα» συνεχίζει τα γεγονότα από εκεί που σταματά η Ιλιάδα, όταν η Πενθεσίλεια με τις Αμαζόνες έρχεται βοηθός των Τρώων, χάνει όμως την ζωή της από τον Αχιλλέα ο οποίος σκοτώνει και τον Μέμνονα, τον αρχηγό των Αιθιόπων, τέλος πέφτει νεκρός και ο ίδιος ο Αχιλλέας, του οποίου το σώμα διασώζουν ο Οδυσσέας με τον Αίαντα τον Τελαμώνιο19 .
«Μικρή Ιλιάδα»(4 βιβλία) του Λέσχη του Μυτιληναίου.
Περιγράφει τα γεγονότα που αφορούν την απόφαση για τα όπλα του Αχιλλέα, ( «όπλων κρίσις»), τα οποία δίνονται μετά από παρέμβαση της Αθηνάς στον Οδυσσέα, την αυτοκτονία του Αίαντα και την κατασκευή του «Δούρειου Ίππου» για την άλωση της Τροίας .
«Ιλίου Πέρσις» (2βιβλία)του Αρκτίνου του Μιλησίου .
Αναφέρεται στον Δούρειο Ίππο, τον Λαοκόοντα, την κατάληψη της Τροίας και την προετοιμασία των νικητών Ελλήνων να επιστρέψουν πίσω.
«Νόστοι» (5 βιβλία)του Αγία του Τροιζήνιου.
Περιγράφει την επιστροφή των Αχαιών, τις περιπέτειες κατά την επιστροφή τους από την Τροία, τον θάνατο του Αγαμέμνονα την εκδίκηση του Ορέστη και την μετέπειτα τύχη των ηρώων της Τροίας .
«Τηλεγόνεια» του Ευγάμμωνα .
Αναφέρεται μετά την μνηστηροφονία, στις περιπέτειες του Οδυσσέα, και στον θάνατο του Οδυσσέα από τον γιό του Τηλέγονο.
Αυτός ο ποιητικός κύκλος εναρμονίζεται με τα ομηρικά έπη και ονομάστηκε «τρωικός κύκλος», βέβαια τα συγκεκριμένα έπη δεν διασώθηκαν, υπάρχουν όμως οι περιλήψεις τους τις οποίες πληροφορούμαστε από συγγραφείς που γνώριζαν πολύ καλά τα έργα, π.χ. τον Απολλόδωρο, τον Πρόκλο, τον Φώτιο …
Από αυτή την σύντομη περιήγηση διαπιστώθηκε ότι πράγματι πολλοί ποιητές διαχειρίζονταν ένα κοινό κορμό πληροφοριών που αφορούσε τους προϊστορικούς χρόνους των Ελλήνων, μάλιστα, όσον αφορά τον τρωικό πόλεμο, όλοι «συμφωνούσαν» ως προς την αιτία, την πόλη, τα πρόσωπα, το αποτέλεσμα….
Συνεπώς γύρω από το γεγονός του τρωικού πολέμου υπήρχε άφθονο υλικό που δεν τροφοδότησε μόνο ένα μικρό επικό κύκλο, τον ομηρικό, αλλά κατόπιν έγινε κτήμα και στους λυρικούς ποιητές, που η ποίησή τους είχε «διαφορετικό» χαρακτήρα .
Η παρουσία μόνο τέτοιου είδους υλικού, καθώς και η ποικιλία της υφής του, αποδεικνύει ότι πολλές πληροφορίες προέρχονταν από ποικίλες κοινόχρηστες πηγές .
Συνεπώς τον 8ο και τον 7ο αι υπήρχε ένα σύνολο πληροφοριών που κάλυπτε επαρκώς ένα μακρινό προϊστορικό γεγονός, τον τρωικό πόλεμο, οι οποίες είναι καταπληκτικά εναρμονισμένες στην ομηρική μαρτυρία.
Ενώ αυτό το υλικό ταξίδεψε για αιώνες και απετέλεσε την επίσημη «ιστορική παράδοση» των Ελλήνων (σεβαστή και αποδεκτή από όλους), φτάνουμε στους χρόνους που αναπτύσσεται επίσημα η ελληνική ιστορική σκέψη η οποία θα σταθεί «κριτικά» προς την παράδοση.
Ο «κριτικός έλεγχος» του γεγονότος από τους μεταγενέστερους του Ομήρου συγγραφείς, είναι επίσης πολύ σημαντικός γιατί ο τρόπος με τον οποίο διατυπώνεται μπορεί να προσφέρει σημαντικά συμπεράσματα για την αντικειμενική ή μη ύπαρξη ενός παλιότερου γεγονότος.
Ας δούμε πως αντιμετωπίστηκε ο τρωικός πόλεμος από την ελληνική ιστορική σκέψη .
Β) Οι Μεταγενέστερες (εξωομηρικές) πηγές .
«Κριτικός έλεγχος του γεγονότος»
Οι πρώτοι Ιστορικοί (κριτική σκέψη).
Οι αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί δίνουν και αυτοί με την σειρά τους τη δική τους μαρτυρία για τον τρωικό πόλεμο .
Θέλοντας να γράψουν ιστορία, δηλαδή να καταγράψουν τα αξιομνημόνευτα συμβάντα μιας εποχής, όσα οι ίδιοι έζησαν ή άλλοι τους διηγήθηκαν αλλά και όσα πληροφορήθηκαν από την παράδοση, εισηγήθηκαν την τεκμηριωμένη παρουσίασή τους και ακολουθώντας την «λογική ανάλυση» αναζήτησαν τις ρεαλιστικές διαστάσεις των γεγονότων.
Αυτοί γίνονται οι πρώτοι εν δυνάμει αμφισβητίες των παλαιών γεγονότων …
Θα παρακολουθήσουμε αναλυτικά δύο από τους μεγαλύτερους ιστορικούς, της αρχαιότητας, τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη, οι οποίοι θεωρούν τον πόλεμο στην Τροία ως γεγονός υπαρκτό .
Ηρόδοτος .
Ο Ηρόδοτος πράγματι αντιμετωπίζει «κριτικά» τον τρωικό πόλεμο μάλιστα τον αντιπαραβάλλει προς άλλα γνωστά πολεμικά γεγονότα λαμβάνοντας υπόψη του στοιχεία από την ευρύτερη επική παράδοση20.
Έτσι συγκρίνει το μέγεθος της τρωικής εκστρατείας με την εκστρατεία του Ξέρξη και με άλλες παλαιότερες εκστρατείες, την ορίζει ως ορόσημο, σ’ ένα μακρινό ιστορικό παρελθόν και την «χρονολογεί» έχοντας υπ’ όψη του την ακόλουθη χρήσιμη σύγκριση για την εκστρατεία του Ξέρξη :
« ……ούτε σύμφωνα με τις μαρτυρίες ήταν μεγαλύτερη η εκστρατεία των Ατρειδών εναντίον του Ιλίου, ούτε των Μυσών και των Τευκρών, οι οποίοι πριν από τους τρωικούς πολέμους περνώντας από τον Βόσπορο στην Ευρώπη υπέταξαν όλους τους Θράκες….»21
Ο Ηρόδοτος είναι μικρασιάτης και έχει μελετήσει το θέμα «τρωικός πόλεμος» τόσο ως προς τις αιτίες του όσο και ως προς τα αποτέλεσματά του διότι καταθέτει την προσωπική του μαρτυρία για την σημαντική ιστορική απήχηση του γεγονότος διότι πιστεύει ότι αποτέλεσε έναν από τους λόγους που οι Ασιάτες εχθρεύονται τους Έλληνες :
«Στην επόμενη γενιά , ύστερα από αυτά, λένε πως ο Αλέξανδρος, ο γιος του Πριάμου, που τα έμαθε, θέλησε να πάρει γυναίκα από την Ελλάδα με αρπαγή….. αυτοί οι ασιάτες, λένε οι Πέρσες, όταν τους άρπαξαν γυναίκες δεν έδωσαν σημασία, ενώ οι Έλληνες για μια γυναίκα Σπαρτιάτισσα οργάνωσαν ολόκληρη εκστρατεία ήρθαν στην Ασία και κατέλυσαν την δύναμη του Πριάμου. Από τότε θεωρούν πως οι Έλληνες είναι εχθροί δικοί τους .22»
Η αναγωγή της έχθρας Ελλάδας – Ασίας στην σύγκρουση Αχαιών – Τρώων έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον διότι αποδεικνύει πως η γνώση του τρωικού πολέμου δεν περιορίζεται μόνο στους Έλληνες, αντίθετα είναι πιθανό η ποίηση και η προφορική παράδοση να διατήρησε σε πολλά ασιατικά έθνη την μνεία και της σύγκρουσης .
Μάλιστα ο Hρόδοτος σχολιάζει μια παράδοση για την αρπαγή της Ελένης η οποία ήταν ανατρεπτική, ως προς τον αρχικό μύθο που προβάλλει η ομηρική αφήγηση, αφού η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία23, άποψη που την υποστηρίζουν και οι αιγύπτιοι ιερείς:
« οι ιερείς μου είπαν …. Όταν ο Αλέξανδρος άρπαξε την Ελένη από την Σπάρτη…οι άνεμοι τον οδήγησαν στην Αίγυπτο, στο σημείο που είναι το Κανωβιακό στόμιο του Νείλου, στις Τραχείες ..24»
Εκεί, κατά τον ιστορικό, κάποιοι δούλοι του Αλεξάνδρου αποκαλύπτουν την αλήθεια για την αρπαγή της Ελένης και με την παρέμβαση του βασιλιά η Σπαρτιάτισσα βασίλισσα αφαιρείται (από τον Πάρη) και κρατείται από τον Πρωτέα μέχρι να την παραλάβει ο άνδρας της25, μάλιστα ο Ηρόδοτος ισχυρίζεται ότι ο Όμηρος ήξερε αυτή την εκδοχή, αλλά δεν την θεώρησε κατάλληλη για την επική ποίηση, διότι όπως ισχυρίζονται οι ιερείς, όταν η ελληνική αποστολή με τον Μενέλαο μπήκε στην Τροία, για να απαιτήσει πίσω την Ελένη, του απήντησαν πως ήταν στην Αίγυπτο, γι αυτό και όταν κυρίεψαν την πόλη πάλι δεν μπόρεσαν να την βρούν.
«τότε πίστεψαν αυτά που από την αρχή τους είχαν πει και έστειλαν τον ίδιο τον Μενέλαο στον Πρωτέα. Φθάνοντας στην Αίγυπτο…του παρασχέθηκε γενναία φιλοξενία …και παρέλαβε την Ελένη26»
Η αξία αυτής της πληροφορίας προβληματίζει τον ιστορικό, μάλιστα η ορθότητά της διερευνάται από τον ίδιο και τελικά θεωρείται αληθινή με το ακόλουθο λογικό επιχείρημα : «αν υπήρχε η Ελένη στην Τροία, μπρος στην απειλή ενός μεγάλου πολέμου θα αποδιδόταν πίσω διότι ο διάδοχος του Πριάμου ήταν ο Έκτωρ και όχι ο Αλέξανδρος που θα επεδίωκε την παραμονή της εκεί» .
Σήμερα η άποψη του Ηροδότου αντιμετωπίζεται με μεγάλη επιφύλαξη διότι η τιμώμενη «ξείνη Αφροδίτη» της αφήγησης, που ταυτίζεται εδώ από τον ιστορικό με την Ελένη, πολλοί ισχυρίζονται ότι είναι η Αστάρτη και πως ο Ηρόδοτος μπέρδεψε την Αστάρτη με την Ελένη, όμως είναι γεγονός ότι μια τέτοια άποψη δεν την ακολουθεί μόνον ο Ηρόδοτος …. .
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που παραθέτει αφορά την τύχη των Τρώων μετά τον πόλεμο, έτσι αναφερόμενος στους λαούς της Λιβύης και ειδικότερα στους Μάξυες, οι οποίοι είναι Λύβιοι γεωργοί που έχουν σταθερές εγκαταστάσεις, θα πει ότι «ισχυρίζονται πως η καταγωγή τους κρατάει από τους Τρώες»27, επίσης μνημονεύει και μια άλλη σημαντική πληροφορία, ότι μπροστά στον Δαρείο δύο Παίονες αδελφοί, που θέλουν να γίνουν τύραννοι, θα πουν ενημερωτικά ότι «η Παιονία βρίσκεται κοντά στον Στρυμόνα» κατοικείται λαό που «είναι άποικοι των Τευκρών της Τροίας 28» .
Ο ίδιος ο Ηρόδοτος υποστηρίζει για την μικρασιατική Παμφυλία, την οποία γνωρίζει καλά αφού εκεί κοντά γεννήθηκε ότι « οι Πάμφυλοι αυτοί προέρχονται από τα τμήματα που διασκορπίστηκαν μετά την άλωση της Τροίας και ιδιαίτερα απ’ αυτούς που ήταν μαζί με τον Αμφίλοχο και τον Κάλχα…29», ήταν δηλαδή Έλληνες στρατιώτες από αυτούς που πολιόρκησαν την Τροία .
Μάλιστα θα τονίσει με έμφαση την άφιξη του Ξέρξη στην Τροία, αναφέροντας ότι όταν έφτασε στον ποταμό Σκάμανδρο ανέβηκε στο «Πέργαμο του Πριάμου» και ότι θυσίασε χίλια βόδια «προς τιμήν της Ιλιάδος Αθηνάς» και ότι «φόβος έπεσε το βράδυ στο στρατόπεδό του»30 λόγω της ιστορίας της περιοχής .
Συνεπώς ο Ηρόδοτος συνδυάζει τις ομηρικές πληροφορίες με κάποιες άλλες που ισχυρίζεται ότι ήταν γνωστές στον Όμηρο.
Σε γενικές γραμμές δεν αντιφάσκει προς τον Όμηρο, ούτε ανατρέπει το σκηνικό του πολέμου, ούτε αρνείται την ύπαρξή του, αντίθετα τον θεωρεί σημαντικό, (γνωστό και διαδεδομένο γεγονός), ακόμη και στους λαούς της Ασίας διότι απετέλεσε την αιτία της εχθρότητάς τους προς τους Έλληνες .
Ο Θουκυδίδης .
Ο άλλος μεγάλος ιστορικός της αρχαιότητας ο Θουκυδίδης αναφέρεται και αυτός στον τρωικό πόλεμο τον οποίο θεωρεί ένα σημαντικό εθνικό γεγονός που συσπείρωσε τους Έλληνες :
«προ των τρωικών δεν φαίνεται να επιχείρησε τίποτε ενωμένη η Ελλάς 31».
Ο Θουκυδίδης έχοντας ερευνήσει την ελληνική ιστορία, με τις δυνάμεις που του παρείχε η εποχή του, συμπεραίνει ότι ο Μίνωας προηγείται χρονικά των Μυκηναίων, όσον αφορά την παρουσία του και την κυριαρχία στο Αιγαίο, διότι απέκτησε δύναμη στην θάλασσα, ενώ κατόπιν ακολούθησαν οι βασιλείς της Πελοποννήσου .
Λέγει λοιπόν ότι «ο Αγαμέμνονας πέτυχε να συναθροίσει τις δυνάμεις για την εκστρατεία επειδή ήταν ο ισχυρότερος» και αναφερόμενος στις διηγήσεις των Πελοποννησίων πιστεύει ότι « ο Πέλοπας έδωσε το όνομα στην Πελοπόννησο όταν ήρθε από την Ασία, όντας πλουσιότερος από τους φτωχούς κατοίκους της32».
Ισχυρίζεται μάλιστα πως στην Πελοπόννησο ανταγωνίστηκαν οι απόγονοι του Περσέα(ιδρυτή των Μυκηνών) με τους απογόνους του Πέλοπα, όμως ο Ατρέας, επειδή κληρονόμησε τις δυνάμεις του Πέλοπα και επειδή απέκτησε ναυτικό, έγινε ισχυρότερος των άλλων, γι' αυτό και μπόρεσε να συναθροίσει τους Έλληνες, (κυρίως επειδή τον φοβόντουσαν) ώστε να κάνει την εκστρατεία στην Τροία .
Η κριτική στάση του Θουκυδίδη εκδηλώνεται με τρόπο αξιοθαύμαστο όταν
παρατηρεί με επιφύλαξη και προβληματισμό τον μύθο, που αναφέρει ότι ο Αγαμέμνονας συνάθροισε τους μνηστήρες της Ελένης (τους Έλληνες βασιλείς) λόγω του όρκου προς τον Τυνδάρεω και τον αντιδιαστέλλει με την αξιόπιστη προφορική παράδοση των Πελοποννησίων της εποχής του, η οποία τεκμηριώνει ότι τους συγκέντρωσε λόγω της στρατιωτικής δύναμής του, και επικαλείται τον στίχο του Ομήρου που αναφέρει ότι ο Αγαμέμνονας έδωσε πλοία στους Αρκάδες33 (ως επιβεβαίωση της δύναμης του Αγαμένονα), κάτι που το ενισχύει και μια άλλη ομηρική αναφορά όταν λέγει ότι «ο Αγαμέμνονας ήταν βασιλιάς σε πολλά νησιά και σ’ ολόκληρο το Άργος» .
Μπορούμε να πούμε ότι απόδέχεται (με κάποια επιφύλαξη), το γεγονός και την μαρτυρία του Ομήρου, ως αξιόπιστη, μάλιστα έχοντας μελετήσει διεξοδικά τα ομηρικά κείμενα επιχειρεί τον υπολογισμό της στρατιωτικής δύναμης που οι Έλληνες συγκέντρωσαν στην Αυλίδα, (υπολογίζοντάς την με βάση την χωρητικότητα των καραβιών) διατυπώνει μάλιστα εκτιμήσεις για τις συνθήκες πολιορκίας της πόλης, την συντήρηση του ελληνικού στρατού, την δύναμη του αντιπάλου 34.
Εντυπωσιακή είναι και η πληροφορία του Θουκυδίδη για την τύχη της Τροίας αφού όπως αναφέρει στην Σικελία κατοικούσαν Τρώες που έφτασαν μετά την άλωση της πόλης :
«αλλά μετά την άλωση της Τροίας μερικοί Τρώες ξέφυγαν από τους Αχαιούς και με πλοία φτάνουν στην Σικελία και κατοίκησαν στα σύνορα των Σικανών και όλοι μαζί ονομάστηκαν Έλυμοι. Πόλεις τους ήταν ο Έρυκας και η Εγέστα. Κοντά σ’ αυτούς εγκαταστάθηκαν και μερικοί Φωκαείς, τους οποίους στην επιστροφή τους από την Τροία, προσάραξε τρικυμία πρώτα στη Λιβύη κι έπειτα στην Σικελία…35».
Το πως αντιλαμβάνονταν οι μεταγενέστεροι Έλληνες το γεγονός του πολέμου μας κατατοπίζει μια πληροφορία του Ισοκράτη, ότι στην Θεράπνη της Λακωνίας υπάρχει τάφος κοινός του Μενελάου και της Ελένης (ως πραγματικά πρόσωπα) (Ισοκράτης, Ελένη).
Η περίπτωση των τραγικών ποιητών (Όμηρος – εξωομηρικές πηγές).
Ένας άλλος κορμός εξωομηρικών μαρτυριών για τον τρωικό πόλεμο είναι οι τραγικοί ποιητές οι οποίοι ενώ χρησιμοποιούν ως πηγή τον Όμηρο δεν μένουν αποκλειστικά σ’ αυτόν.
Οι Τραγικοί ποιητές από τον «τρωικό κύκλο» θ’ αντλήσουν πλούσιο υλικό, έτσι μας παραθέτουν πληροφορίες που προέρχονται από τον Όμηρο αλλά και από άγνωστες εξωομηρικές πηγές, ενώ διαπραγματεύονται ζητήματα που δεν αναφέρονται στον Όμηρο αλλά τα συναντάμε σ’ άλλους ποιητές διότι ανήκουν στην σφαίρα του συνολικού γεγονότος .
Με βάση τα σωζόμενα έργα τους μπορούμε να μάθουμε πολλά για τον τρωικό πόλεμο από τον Αισχύλο(Ορέστεια), τον Σοφοκλή(Ηλέκτρα, Αίας, Φιλοκτήτης), τον Ευριπίδη(Ρήσος, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Εκάβη, Ανδρομάχη, Τρωάδες, Ελένη, Παλαμήδης)36 .
Σημαντική υπηρεσία στον έλεγχο των ομηρικών πληροφοριών προσέφεραν και όσοι άσκησαν κριτική ή υπήρξαν σχολιαστές του Ομήρου, όπως π.χ. στην Αλεξάνδρεια, ο Ζηνόδοτος, βιβλιοθηκάριος στην Αλεξανδριανή βιβλιοθήκη (285π.Χ.) που χώρισε τα έπη σε 24 ραψωδίες το καθένα, ο Ερατοσθένης, που ονόμαζε τον εαυτό του φιλόλογο37, ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, που έζησε το 257- 180π.Χ και έγραψε κριτική εργασία για τα κείμενα του Ομήρου, ο Αρίσταρχος, μαθητής του Αριστοφάνη, ο οποίος έζησε το 215 – 145 π.Χ και επιμελήθηκε έκδοση απαλλαγμένη από νόθους στίχους (αλλά το έργο του δεν διασώθηκε), επίσης ο Δημήτριος ο Σκήψιος(σύγχρονος του Αρίσταρχου)38, στην Πέργαμο, ο Κράτης ο Μαλλώτης, ή απ’ τους «χωρίζοντες» ο Ξένωνας και ο Ελλάνικος .
Ένα μείγμα πληροφοριών αξιοποιεί και ο Απολλόδωρος39 που χρησιμοποιεί πηγές(έργα), που σήμερα χάθηκαν, π.χ. τον Ακουσίλαο(5ος αι), τον Ασκληπιάδη (μαθητής του Ισοκράτη), τον Φερεκύδη από την Λέρο, μάλιστα (ο Απολλόδωρος) μας πληροφορεί για τις δύο φάσεις της τρωικής εκστρατείας.
Δεν πρέπει βέβαια να παραλείψουμε και την μαρτυρία συγγραφέων (ιστορικοί) όπως αυτή του Διόδωρου του Σικελιώτη40, ο οποίος αναφέρει τον τρωικό πόλεμο41 και υποστηρίζει ότι οι Μυκήνες ήταν πόλη « ευτυχισμένη κατά τα αρχαία χρόνια η οποία είχε και μεγάλους άνδρες και είχε επιτελέσει αξιόλογα έργα»42 ενώ καταθέτει επίσης άγνωστες πληροφορίες, όπως π.χ. ότι κατά την κατάληψη της της Τροίας έγινε συνθήκη αποχώρησης και ο Αινείας εξέπληξε όλους με την ευσέβειά του να σώσει τον πατέρα του43, ή ότι ο πατέρας του Μέμνονα, είχε εκστρατεύσει στα ανατολικά της Ασίας μέχρι την Αιθιοπία 44και ότι ο Όμηρος ενσωμάτωσε ξένα κείμενα στο έργο του 45.
Ενδιαφέρουσα είναι και η μαρτυρία του Ιώσηπου46, διότι μιλάει για τον Όμηρο47, ή του Πλούταρχου48, ο οποίος αναφέρει πληροφορίες όχι μόνο για τον τρωικό πόλεμο, αλλά και για την φυγή των Τρώων, την άφιξή τους στην Ιταλία, την ίδρυση της Ρώμης αλλά και κάποιες άλλες παραδόσεις που τις συντηρούσαν άλλοι συγγραφείς π.χ. για επιδρομές των Τρώων στην Ελλάδα πριν την τρωική εκστρατεία, την αιχμαλωσία της μητέρας του Θησέα της Αίθρας49, ενώ ακόμη πιο χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Αρριανού50 ο οποίος αναφερόμενος στην επίσκεψη του Αλεξάνδρου στην Ίλιον μας μεταφέρει την σημαντική πληροφορία ότι όταν «ανέβηκε στο Ίλιον, θυσίασε προς τιμήν της Αθηνάς Ιλιάδας και αφιέρωσε την πανοπλία του στον ναό και ξεκρέμασε και πήρε μαζί του αντί γι’ αυτήν μερικά από τα όπλα που διασώζονταν εκεί από τον τρωικό πόλεμο. Γράφουν ακόμη ότι αυτά τα κρατούσαν οι υπασπιστές του μπροστά του στις μάχες. Υπάρχει επιπλέον η φήμη ότι αυτός ο ίδιος θυσίασε και προς τιμή του Πριάμου….. Μερικοί αναφέρουν βέβαια ότι στεφάνωσε και τον τάφο του Αχιλλέα και αναφέρουν ότι ο Ηφαιστίωνας στεφάνωσε τον τάφο του Πατρόκλου51….»
Μάλιστα ακόμη πιο ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση του Φιλόστρατου52 ο οποίος στον «Βίο του Απολλωνίου του Τυανέως» αναφέρεται στην επίσκεψη του Απολλωνίου στο Ίλιον «αφού πήγε στην Πέργαμο (ο Απολλώνιος) στο ιερό του Ασκληπιού ….πέρασε κατόπιν στην Ιλιάδα. Εκεί όταν κορέστηκε με όλες τις παραδόσεις του παρελθόντος άρχισε να επισκέπτεται τους τάφους των Αχαιών . Αφού εκφώνησε πολλούς λόγους πάνω στους τάφους και πρόσφερε αναίμακτες θυσίες, πρόσταξε τους συντρόφους του να πορευθούν προς το πλοίο, λέγοντας ότι ο ίδιος θα διανυκτερεύσει στον τύμβο του Αχιλλέα53…»
Μάλιστα στην συνέχεια του ταξιδιού του ο Απολλώνιος επισκέπτεται τον τάφο του Παλαμήδη, όπου βρίσκει το άγαλμά του54 κατά το ταξίδι του στον Ευβοϊκό αφηγείται στον Δάμι την συνάντησή του με το φάντασμα του Αχιλλέα55, το παράπονό του για τους Θεσσαλούς που δεν τον τιμούν, την αγάπη του για τον Σπερχειό ποταμό και αναφέρει τις πέντε ερωτήσεις που ο ίδιος υπέβαλλε στον Αχιλλέα σχετικά με τα τρωικά :
- αν δέχτηκε τις γνωστές νεκρικές τιμές
- αν η Πολυξένη θυσιάστηκε στον τάφο του
- αν η Ελένη βρισκόταν στην Τροία
- αν ήρθαν τόσοι σπουδαίοι στρατιώτες στην Τροία όσους αναφέρει ο
Όμηρος, και
- γιατί ο Όμηρος δεν μνημονεύει πουθενά τον Παλαμήδη56 .
Φυσικά οι ερωτήσεις και οι απαντήσεις, όπως τις παραθέτει ο Φιλόστρατος, αποκαλύπτουν τις συνήθεις απορίες των Ελλήνων γύρω από την ομηρική αφήγηση και γενικότερα το τρωικό ζήτημα57.
Στην ίδια κατεύθυνση, δηλαδή του σχολιασμού των ομηρικών κειμένων και της αξιοποίησης εξωομηρικών πληροφοριών στο ζήτημα του τρωικού πολέμου βρίσκονται οι αρχαίοι περιηγητές : Στράβων και Παυσανίας.
Ο Στράβων και ο Παυσανίας αναδεικνύονται όχι μόνο σε θαυμαστές του Ομήρου αλλά συντηρούν πλήθος αναφορών που σχετίζονται με το τρωικό θέμα.
Τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνος παρ’ ότι είναι το μοναδικό έργο αυτής της μορφής που σώθηκε ολόκληρο, ο συγγραφέας μετατρέπεται σε σχολιαστή του Ομήρου και στις ποικίλες αναφορές του υποστηρίζει σθεναρά την αξιοπιστία του ποιητή και του έργου του και διασώζει τις απόψεις άλλων που τον επικρίνουν όπως, π.χ. του Ερατοσθένη, αναδεικνύοντας τον προβληματισμό των συγχρόνων του .
Ο Παυσανίας επίσης έχοντας στην διάθεσή του πολλές (σήμερα) άγνωστες πηγές τις οποίες άλλοτε αναφέρει και άλλοτε όχι, στις κατά τόπους περιγραφές του μνημονεύει συχνά τον Όμηρο και συντηρεί σημαντικές πληροφορίες όπως π.χ. στα «Φωκικά» αναφέρει αναλυτικά τον πίνακα του Πολυγνώτου στους Δελφούς με θέμα την «άλωση της Τροίας» !
Επίσης μνημονεύει πολλές παραδόσεις όπως π.χ. αυτές για το τέλος της Ελένης λέγοντας ότι πέθανε στην Ρόδο διωκόμενη από τους γιους του Μενελάου, Νικόστρατο και Μεγαπένθη, ότι εκεί η Πολυξώ, γυναίκα του νεκρού ήρωα ( στην Τροία) Τληπολέμου φιλοξενώντας την Ελένη, έστειλε μια δούλη της ντυμένη Ερινύα στο μπάνιο να την τρομάξει και εκείνη από τον φόβο της κρεμάστηκε σ’ ένα δένδρο . (Ελένη δενδρίτης)
Στο ίδιο πνεύμα βρίσκονται και οι λατίνοι ποιητές (Βιργίλιος, Οράτιος) και άλλοι συγγραφείς, (ιδίως οι μυθογράφοι π.χ. Υγίνος… ) γνωρίζουν αναλυτικά στοιχεία για τον τρωικό πόλεμο, τον οποίο αντιμετωπίζουν «ιστορικά», υιοθετώντας τις παραδόσεις που θέλουν τους Ρωμαίους απογόνους των Τρώων…..
Αποτελεί λοιπόν σημαντικό δεδομένο ότι το 188 π.Χ. η Ρώμη, για πολιτικούς λόγους και για λόγους προβολής (ενός ενδόξου παρελθόντος), επίσημα αποδέχεται το γεγονός του τρωικού πολέμου, αναγνωρίζει την Τροία ως μητρόπολη της58 και τον εαυτό της ως τρωική αποικία μετά τον πόλεμο και την διαφυγή των Τρώων .
Μια μαρτυρία διαφορετική .
Το Πάριο Χρονικό.
Μια πηγή διαφορετική είναι το «Πάριο Χρονικό», γραμμένο κατά τον 3ο αι π.Χ. καταγράφει γεγονότα έως το έτος 264/3π.Χ.(επί Διογνήτου άρχοντος στην Αθήνα) .
Το « Πάριο Χρονικό» μνημονεύει τον τρωικό πόλεμο ως πραγματικό γεγονός :
«- όταν οι Έλληνες εκστράτευσαν εναντίον της Τροίας, το έτος 1218.
- όταν ο Μενεσθεύς βρισκόταν στο 13ο έτος της βασιλείας του στην Αθήνα, η Τροία αλώθηκε το έτος 1209, (όταν) ο Μενεσθεύς βρισκόταν στο 22ο έτος της βασιλείας του στην Αθήνα, του μήνα Θαργηλίωνος, ημέρα εβδόμη φθίνοντος»
Η σύντομη περιήγηση στις αρχαίες φιλολογικές πηγές, είτε αυτές προέρχονται από τους αρχαϊκούς χρόνους («συγχρονίζονται» κοντά στην «εποχή» του Ομήρου), είτε είναι μεταγενέστερες πηγές, οδηγεί στην διαπίστωση ότι στην ελληνική γραμματεία δεν υφίσταται ζήτημα αμφισβήτησης του γεγονότος του πολέμου : της έκβασης του, του τρόπου διεξαγωγής του (π.χ. πολιορκία της Τροίας), της εκδίωξης των Τρώων…..
Ο τρωικός πόλεμος καταγράφεται στην παράδοση ως πραγματικό «γεγονός» της ελληνικής προϊστορίας, όπως περίπου τον αφηγείται και ο Όμηρος, βέβαια είναι ολοφάνερο ότι παράλληλα με τον Όμηρο, υπήρξε και επιβίωσε μια παράδοση που και αυτή διέσωζε ένα πλήθος στοιχείων .
Περνώντας σε μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση μαρτυριών, απ’ τις φιλολογικές, μπορούμε να παρακολουθήσουμε τον τρωικό πόλεμο στα ευρήματα της αρχαιολογίας και ειδικότερα θα σταθούμε στα θέματα διακόσμησης των αντικειμένων, είτε πρόκειται για κεραμικά ευρήματα τα οποία φέρουν παραστάσεις με θέμα τον τρωικό πόλεμο και είναι χρονολογημένα με ακρίβεια, είτε πρόκειται για ανάγλυφες παραστάσεις που βρέθηκαν στις έρευνες( ή αυτές μαρτυρούνται από πηγές) και είναι επίσης χρονολογημένες.
Γ. -Η μαρτυρία της αρχαίας Τέχνης .
Τα αρχαιολογικά ευρήματα (Μη Φιλολογικές Πηγές)
Η σχέση της ελληνικής τέχνης με το θεματολόγιο του τρωικού πολέμου και γενικότερα με το σύνολο των πληροφοριών που ήδη ήταν γνωστές, όπως σχολιάσαμε, είναι δεδομένη .
Ο ίδιος ο Όμηρος μας πληροφορεί πως ο τρωικός πόλεμος αποτέλεσε διακοσμητικό θέμα της υφαντικής ήδη κατά την διεξαγωγή του και πιθανότατα εννοεί την δική του εποχή ή έστω κάποια παλαιότερα υφαντά που γνώρισε ο ίδιος .
Αναφέρει λοιπόν ότι η Ελένη μαζί με άλλες υφάντρες 59 εξιστορούσαν στα υφαντά τους «τους πολέμους ανάμεσα στους Αχαιούς και τους Τρώες» και η αναφορά του αυτή πραγματικά πιστοποιεί μια διακοσμητική πρακτική που την επιβεβαιώνουν άλλωστε τα πολλά αγγεία – ευρήματα με θέματα από τον τρωικό πόλεμο .
Θα λέγαμε ότι ο Όμηρος περιγράφει μια πολύ γνωστή πρακτική διακόσμησης των ημερών του που ήταν αφηγηματική, μάλιστα το θεματολόγιό της αποτυπωνόταν ήδη σε διάφορα αντικείμενα από τον υλικό βίο, αλλά και σε αντικείμενα του πολέμου π.χ. η ασπίδα του Αχιλλέα για την οποία ο ποιητής μνημονεύει τα διακοσμητικά της μοτίβα.
Η αρχαιολογία μας αποκαλύπτει πως τα θέματα για τον τρωικό πόλεμο υπήρξαν προσφιλή, από πολύ νωρίς στην τέχνη, μάλιστα τα συναντάμε σ’ όλες τις εικαστικές εκφράσεις ( στην ζωγραφική, στη χαρακτική, στην αγγειογραφία και στην γλυπτική) .
Βέβαια τα ευρήματα των ανασκαφών μπορούν να επαληθεύσουν ή ν’ απορρίψουν πολλά από όσα ήδη συμπεράναμε στις φιλολογικές πηγές, διότι δεν έχουν υποστεί καθόλου παρεμβάσεις ή αλλοιώσεις, όπως πιθανόν να συνέβη στα φιλολογικά κείμενα, αντιθέτως είναι αυθεντικοί μάρτυρες που «μιλούν» ευθέως από την εποχή που δημιουργήθηκαν .
Τα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας έχουν και ένα άλλο πλεονέκτημα, επειδή είναι χρονολογημένα με ακρίβεια μπορούν να τεκμηριώσουν χρονολογικά την παρουσία κάποιων πληροφοριών σε σχέση με τον ποιητή Όμηρο και να συμβάλουν στην αξιολόγηση του γεγονότος σε σχέση με την ομηρική αφήγηση .
Μας ενδιαφέρει λοιπόν να δουμε και να μελετήσουμε κάποιες αναφορές και τον τρόπο με τον οποίο αποτυπώνουν τον τρωικό πόλεμο, αν δηλαδή είναι αποκλειστικά ομηρικές επιρροές ή προέρχονται απευθείας από την παράδοση και από κάποια άλλα έπη .
Τα «πρώιμα» ευρήματα της αρχαιολογίας :
Εάν δεχθούμε ότι ο ποιητής Όμηρος έζησε στα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ. τότε υπάρχουν ευρήματα, που πράγματι, μπορούν ν’ αποδείξουν ότι το γεγονός του πολέμου σ’ όλο το εύρος του, ήδη ήταν γνωστό σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας πριν την παρουσία του Ομήρου, ή έστω ήταν ήδη γνωστό όταν ακόμη ζούσε ο ποιητής και τα έπη του δεν ήταν τόσο διαδεδομένα, αφού σε πολύ «κοντινούς» χρόνους με εκείνον παριστάνονται θέματα που δεν αναφέρονται εμφατικά στα ομηρικά έπη !
Θα επιλέξω κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα :
- Η κρίση του Πάρη
- Ο θάνατος της Πενθεσίλειας
- Η μεταφορά του σώματος του νεκρού Αχιλλέα
- Η αυτοκτονία του Αίαντα
- Η άλωση της Τροίας και ο Δούρειος Ίππος (αναφ. στην Οδύσσεια)
- Ο θάνατος του Αστυάνακτα
Όλα αυτά τα θέματα συναντώνται στην αγγειογραφία, στην πηλοπλαστική ή στην μικροτεχνία σε αρκετά πρώιμους χρόνους, παρ’ ότι ως θέματα δεν αναπτύσσονται ευρέως στην ομηρική αφήγηση !
Έχει μεγάλη σημασία ν να τονιστεί ότι ο χρόνος που επιλέγεται ν’ απεικονιστεί αυτό το θεματολόγιο, δηλάδη ο 8ος και ο 7ος αι, αποτελεί ένα διάστημα που σχετίζεται άμεσα με τον χρόνο που θεωρητικά έζησε ο ποιητής, επίσης σημασία έχει το εύρος του αφηγηματικού κύκλου απ’ όπου προέρχονται τα θέματα, διότι εκτείνεται συνολικά γύρω από το γεγονός .
Ας παρακολουθήσουμε τα ευρήματα :
Σ’ ένα θραύσμα από αττικό αγγείο του 720 π.Χ. εικονίζεται το θέμα του θανάτου του Αστυάνακτα από τον Νεοπτόλεμο, (σκηνή της άλωσης) αφού παριστάνεται ένας άνδρας που κρατά από το πόδι ένα παιδί και δίπλα του στέκεται μια γυναίκα, ένα θέμα που συναντάται και αργότερα . (Μουσείο Αγοράς)
Η πιο γνωστή απεικόνιση της άλωσης της Τροίας με τον Δούρειο Ίππο που μέσα του έχει τους Έλληνες πολεμιστές, αποτυπώνεται ανάγλυφα σε ένα κυκλαδικό πιθαμφορέα του 675 π.Χ στον οποίο μάλιστα παριστάνονται και άλλες σκηνές από την άλωση της πόλης !
Ο θάνατος της αμαζόνας Πενθεσίλειας από τον Αχιλλέα κατά την πολιορκία της Τροίας, θεωρείται ότι παριστάνεται σε μια πήλινη ασπίδα του 700π.Χ. από την Τύρινθα, που απεικονίζει μια μάχη με αμαζόνες και ένα πολεμιστή που έχει συλλάβει από το λοφίο της περικεφαλαίας μια αμαζόνα και ετοιμάζεται να την θανατώσει, μάλιστα το ίδιο θέμα απεικονίζεται κατά παρόμοιο τρόπο στην αγγειογραφία .
Η αυτοκτονία του Αίαντα εμφανίζεται ως θέμα πρώτη φορά σε αρύβαλο που χρονολογείται γύρω στο 680π.Χ. (Μουσείο Βερολίνου) και επαναλαμβάνεται κατόπιν στην αγγειογραφία(Εξηκίας).
Ο Αίας μεταφέρει στους ώμους τον νεκρό Αχιλλέα είναι ένα θέμα που καταγράφεται σε δύο σφραγίσματα τα οποία βρέθηκαν το ένα στις Πιθηκούσες Ιταλία και το άλλο στο Ηραίο στη Σάμο και σ’ ένα δίσκο από ελεφαντόδοντο και είναι συχνό θέμα της αγγειογραφίας .
Η δολοφονία του Αγαμέμνονα, (αναφ. στην Οδύσσεια)σ’ ένα σφραγιδόλιθο (Ν. Υόρκη) του 700 π.Χ. από στεατίτη απεικονίζεται η δολοφονία ενός βασιλιά, που κάθεται στο θρόνο, από μια γυναίκα, η παράσταση ταυτίστηκε με την δολοφονία του Αγαμέμνονα.
Η κρίση του Πάρη, σ’ ένα φιλντισένιο χτένι των αρχών του 7ου αι που φέρει παράσταση από την «κρίση του Πάρη», αποτελεί ένα χαρακτηριστικό στοιχείο του τρωικού μύθου, όταν μάλιστα αυτή δεν προβάλλεται εμφατικά στον Όμηρο, διότι αναφέρεται μόνο μια φορά στην Ιλιάδα . Το εύρημα έχει μεγάλη σημασία αν δεχθούμε ότι ο Λυκούργος εισήγαγε την ομηρική ποίηση στην Σπάρτη .
Ακόμη και ένας πολύ πρώιμος κρατήρας από την Κύπρο απεικονίζει ένα άρμα με δύο μορφές ενηλίκων και ένα παιδί που αυτές αποδίδονται από τους μελετητές στον Έκτορα την Ανδρομάχη και τον Αστυάνακτα(Αινιάν 135).
Τα θέματα που σχολιάσαμε είναι προσεκτικά επιλεγμένα από πρώιμα ευρήματα, έξω από το ομηρικό θεματολόγιο, και τα περισσότερα επαναλαμβάνονται κατόπιν, όμως αποδεικνύεται ότι, από πολύ νωρίς, οι καλλιτέχνες τα επιλέγουν έξω από την ομηρική αφήγηση, την οποία είτε την αγνοούν είτε την αποφεύγουν .
Από που λοιπόν θα μπορούσαν να προέρχονται ;
Είναι περίπου βέβαιο ότι ακολουθούν μια υπάρχουσα παράδοση, που αν ο Όμηρος έζησε τον 8ο αι αυτή προϋπήρχε του ποιητή και πράγματι μνημόνευε ένα τρωικό πόλεμο όπως «περίπου» τον διέσωσε ο Όμηρος .
Άραγε θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Όμηρος και οι καλλιτέχνες γνωρίζουν ευρύτατα διαδεδομένες πληροφορίες για τον πόλεμο, γνωρίζουν πηγές που σήμερα αγνοούμε, οι οποίες ήταν γνωστές στους ποιητές του αρχαϊκού λυρισμού και στους ποιητές του τρωικού κύκλου, που ήδη σχολιάσαμε και οι οποίες δεν χάθηκαν μετά την ποιητική κυριαρχία του Ομήρου αλλά συνέχισαν να υπάρχουν και να εμπνέουν του καλλιτέχνες και αργότερα .
Η μαρτυρία της αγγειογραφίας (μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγγεία).
Την συνήθεια των αγγειογράφων να εμπνέονται και να χρησιμοποιούν στην διακόσμηση θέματα από τον τρωικό μύθο, από πολύ νωρίς, επιβεβαιώνει ο κυκλαδικός πιθαμφορέας του 7ου αι(αναφερθήκαμε) με την παράσταση του Δούρειου Ίππου και σκηνές της άλωσης, το ότι οι αγγειογράφοι συνέχισαν αυτή την καλλιτεχνική πρακτική το επιβεβαιώνουν πολλά αγγεία με τρωικούς ήρωες και σκηνές μαχών που ήδη έχουν ανευρεθεί .
Θ’ αναφέρουμε χαρακτηριστικές περιπτώσεις από αγγεία με παραστάσεις που φέρουν συνήθως γραπτές πληροφορίες για τα πρόσωπα που απεικονίζουν, τα οποία μπορούν να μας δώσουν επιπρόσθετες πληροφορίες και συμπεράσματα για τον τρωικό πόλεμο αλλά και τις πηγές απ’ όπου προέρχονται .
Μελανόμορφα αγγεία . Θέματα από τον τρωικό πόλεμο :
«Μονομαχία Μενελάου – Έκτορα (610π.Χ.) Εύφορβος,
«Άθλα επί Πατρόκλω» και « Καταδίωξη Τρωίλου» 570 – 565 π.Χ Εργότιμος –
Κλειτίας, κρατήρας Francois .
«Η προετοιμασία του άρματος του Αχιλλέα» όστρακο 560 – 555 π.Χ Νέαρχος
«Μονομαχία Αχιλλέα – Πενθεσίλειας» 535 – 530 π.Χ. Εξηκίας
«Αχιλλέας – Αίαντας παίζουν πεσσούς» 530 π.Χ Εξηκίας,
«Η αυτοκτονία του Αίαντα» 530 π.Χ Εξηκίας,
«Φόνος Τρωίλου από τον Αχιλλέα» 510π.Χ. ομάδα Λεάγρου
«Διαπόμπευση του Έκτορα» 510π.Χ. ομάδα Λεάγρου
Σ’ ένα χαλκιδικό κρατήρα του 540π.Χ. απεικονίζεται η «Συνάντηση Έκτορα - Ανδρομάχης»
Ερυθρόμορφη αγγειογραφία . Θέματα :
«Ο θάνατος του Σαρπηδόνα» 515π.Χ. Ευφρόνιος
«Ο οπλισμός του Έκτορα » 505 π.Χ. Ευθυμίδης
«Ο Αχιλλέας δένει το τραύμα του Πατρόκλου» 500π.Χ. Σωσίας
«Η Άλωση της Τροίας » 480π.Χ Κλεοφράδης
«Η Λύτρωση Έκτορα» 485π.Χ. ζωγράφος του Βρύγου
«Φοίνικας και Βρισηίδα» 485π.Χ ζωγράφος του Βρύγου
«Ο Πάρης εκτοξεύει βέλος προς τον Αχιλλέα» 460π.Χ.
«Ο Αχιλλέας φονεύει την Πενθεσίλεια» 455π.Χ. ζωγράφος της Πενθεσίλειας
«Ο Αχιλλέας» 450 π.Χ. ζωγράφος του Αχιλλέα
Πρέπει να ομολογήσουμε ότι τα περισσότερα θέματα είναι ομηρικά, όμως παρατηρούμε ότι αξιοποιούνται και θέματα «εξωομηρικά» όπως η μονομαχία Έκτορα – Μενελάου, η Μονομαχία Αχιλλέα – Πενθεσίλειας, ο τραυματισμός του Πατρόκλου, η καταδίωξη του Τρωίλου, γεγονός που φανερώνει την επιβίωση μιας παράδοσης παράλληλης με την ομηρική που τροφοδοτεί τους καλλιτέχνες όπως και τους τραγικούς ποιητές.
Ζωγραφική .
Όπως μαθαίνουμε από τον Πλίνιο τον πρεσβύτερο60, η ζωγραφική επιλέγει στην αρχαιότητα θέματα από τον τρωικό κύκλο(Παρράσιος, Τιμάνθης, Πολύγνωτος…), μάλιστα ο Πολύγνωτος ζωγράφισε στους Δελφούς την «άλωση της Τροίας», σ’ ένα αναλυτικό πίνακα αποτυπώνοντας εξωομηρικές πληροφορίες(διασώζει την περιγραφή του ο Παυσανίας), ενώ τρωικές σκηνές βρίσκουμε ακόμη και στις τοιχογραφίες της Πομπηίας (π.χ. η Στρατολόγηση του Αχιλλέα).
Γλυπτική .
Παρόμοιο κλίμα επικρατεί και στην γλυπτική αφού γνωρίζουμε ότι ο γλύπτης Θεόδωρος απεικόνιζε πολλά θέματα του τρωικού μύθου στα έργα του, ενώ από τον Παυσανία μαθαίνουμε για την λάρνακα του Κύψελου, που αφιερώθηκε στην Ολυμπία, ότι ανάμεσα στις παραστάσεις που έφερε υπήρχε και μία που απεικόνιζε την μονομαχία Μέμνονα – Αχιλλέα 61.
Βέβαια η «Πέρσις του Ιλίου» αποτυπωνόταν στις μετόπες του Παρθενώνα, αφού αποτελούσε έναν από τους τέσσερις θεματικούς κύκλους (Γιγαντομαχία, Κενταυρομαχία, Αμαζονομαχία, Ιλίου Πέρσις), το ίδιο θέμα απεικονίζονταν στο ανατολικό αέτωμα του ναού του Ασκληπιού στη Επίδαυρο, ενώ υπήρχε και σε παλιότερα αρχιτεκτονικά γλυπτά στους Δελφούς, στην ζωφόρο του θησαυρού των Σιφνίων («κρίση του Πάρη», «οι θεοί παρακολουθούν τον τρωικό πόλεμο»), καθώς επίσης στον ναό της Αφαίας στην Αίγινα ...
Επιρροή «εξωομηρική» αποτελεί η μαρτυρία μιας πολύ μεταγενέστερης ανάγλυφης πλάκας που παριστάνει την άλωση της Τροίας, η «Tabula iliaca»(1ος αι μ.Χ.), η οποία βρέθηκε στην Απία οδό και έχει ένα κεντρικό τμήμα που επιγράφεται «Ιλίου Πέρσις κατά τον Στησίχορον».
Η αναφορά μας στα ευρήματα και ειδικότερα στο θεματολόγιο γύρω από τον τρωικό πόλεμο(το πιο προσφιλές), δημιούργησε μια σφαιρική εικόνα για την πρώιμη γνώση του, τόσο στην αγγειογραφία όσο και στην γλυπτική, αφού αξιοποιούνται θέματα που απλώνονται έξω από την γνωστή ομηρική αφήγηση στην Ιλιάδα, προερχόμενα από άγνωστες πηγές.
Μάλιστα εδώ θα πρέπει να προσθέσουμε ενδεικτικά και κάποιες άλλες περιπτώσεις που μπορούν ν’ αποτελέσουν ιδιόμορφες μαρτυρίες σε σχέση με τον τρωικό πόλεμο π.χ. τοπωνύμια και τοπικές παραδόσεις πόλεων όπως αυτή της πόλεως «Αίνειας» στην Χαλκιδική, οι οποίες συνέδεαν το όνομά τους με τους τρωικούς ήρωες .
Η πόλη «Αίνεια» που αναφέρεται από τον Ηρόδοτο, τον Στράβωνα, τον Στέφανο τον Βυζάντιο απέδιδε την ίδρυσή της στον Τρώα Αινεία, μάλιστα έκοβε νόμισμα με την παράσταση του Αινεία που ήταν μαζί με τον πατέρα του, ένα από τα παλαιότερα νομίσματα στον χώρο της Μακεδονίας .(υπήρξαν και άλλες πόλεις…)
Συμπέρασμα .
Από την συνοπτική αναφορά μας στις πηγές(συγγραφείς –ποιητές- ευρήματα) με στόχο την παρακολούθηση του τρωικού ζητήματος προκύπτει ότι υπήρξε ισχυρή προομηρική παράδοση, με ευρύτατη διάδοση πληροφοριών γύρω από τον τρωικό πόλεμο, μάλιστα πολύ νωρίς σε σχέση με τον «αποδεκτό» χρόνο παρουσίας του Ομήρου(προ του 8ου αι. π.Χ.).
Διαπιστώνουμε επίσης ότι με την ανάπτυξη των πλαστικών τεχνών, η επιλογή θεμάτων(το θεματολόγιο) κυρίως των ναών (και αγγείων) τροφοδοτείται από τα θέματα του τρωικού κύκλου που ήταν δημοφιλή .
Είναι γεγονός ότι ο Όμηρος και οι καλλιτέχνες διαχειρίζονται πληροφορίες με κοινή προέλευση και αυτές είναι ευρύτατα διαδεδομένες τον 8ο και τον 7ο αιώνα, αλλά και αργότερα, δηλαδή πολλά συντείνουν στο ν’ αποδεχθούμε ότι υπήρξαν πηγές που χρησιμοποιήθηκαν από όλους : τους λυρικούς ποιητές, τους επικούς ποιητές του τρωικού κύκλου, τον Όμηρο και τέλος τους καλλιτέχνες που εμπνέονται στο θεματολόγιό τους.
Βέβαια η μεθομηρική γραμματεία δέχθηκε ισχυρή επίδραση από τον Όμηρο, ίσως γι’ αυτό δεν διέσωσε το όνομα και το έργο κανενός προομηρικού ποιητή, όμως η αποδοχή κοινόχρηστων πηγών γεννά πάρα πολλά ερωτήματα όπως π.χ. τι είδους πηγές θα μπορούσαν να είναι αυτές, πως θα μπορούσαμε να τις ανιχνεύσουμε ακόμη περισσότερο και που να τις αναζητήσουμε ;
Είναι δυνατόν να τις συλλέξει ο Όμηρος τον 8ο αι, να τις αξιοποιήσει ποιητικά, και κατόπιν μόνον αυτός να μνημονεύεται ως κοινόχρηστη πηγή ;
Πολλά φανερώνουν ότι μεγάλο κομμάτι του μυστηρίου κρατά ο Όμηρος( ως αφηγητής), αλλά και τα κείμενά του, ως ποιητική σύνθεση ( ενσωματωμένα κείμενα, αφηγήσεις, πληροφορίες….).
Οι πληροφορίες λοιπόν της γραμματείας και των ευρημάτων δεν αμφισβητούν την ύπαρξη ενός σημαντικού πολεμικού γεγονότος στην Μικρά Ασία, ούτε αναιρούν βασικά δεδομένα του τρωικού πολέμου .
Θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «συμφωνία των μαρτυριών» (πηγών) η οποία εισηγείται έμμεσα την αντικειμενική ύπαρξη του γεγονότος, δηλαδή ενός πολέμου ανάμεσα στους Έλληνες και σε κατοίκους της Μικράς Ασίας και ιδίως τους Τρώες .
Το γενικό «ιστορικό πλάισιο» όπως ανιχνεύεται από την περιήγηση στις εξωομηρικές πηγές είναι το εξής :
- Ο πόλεμος εναντίον της Τροίας αφορά την πολεμική δράση των Ελλήνων πριν την δωρική επικράτηση, δηλαδή των Μυκηναίων ( Εποχή του Χαλκού).
- Ο σημαντικότερος βασιλιάς εδρεύει στις Μυκήνες, είναι ο Αγαμέμνονας και ηγείται όλων των Ελλήνων.
- Στην αντίπαλη πόλη, την Τροία, βασιλιάς είναι ο Πρίαμος, που ηγείται σε μια πλατιά Συμμαχία.
- Αφορμή του πολέμου υπήρξε η απαγωγή της βασίλισσας της Σπάρτης, Ελένης, από τον Τρώα πρίγκιπα Αλέξανδρο(εδώ υπάρχουν διαφοροποιήσεις, θα το δούμε αλλού).
- Οι Έλληνες πραγματοποίησαν ναυτική επιδρομή εναντίον της Τροίας με μεγάλες δυνάμεις.
- Η Τροία κατακτήθηκε, πυρπολήθηκε και οι Έλληνες επέστρεψαν πίσω.
Αυτό το πλαίσιο ορίζεται ως βασικό και δημιουργει τα βασικά δεδομένα σύγκρισης με την ομηρική αφήγηση και κατ’ επέκταση με τις πληροφορίες που άμεσα ή έμμεσα καταθέτει ο ποιητής.
Η εμφάνιση ενός προϊστορικού γεγονότος στις πηγές αποτελει το πρώτο τεκμήριο της αντικειμενικής του ύπαρξης, ενώ η συγκριτική αντιπαραβολή Ομήρου - εξωομηρικών μαρτυριών συμβάλλει επίσης ώστε να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα σχετικά με την φύση του πολέμου π.χ. τη χωρο – χρονική ταυτότητά του(ένας ή πολλοί πόλεμοι στην Μικρά Ασία ;), το αποτέλεσμα του (νίκη ή ήττα ), τους συμμετέχοντες (πρωταγωνιστές), την δράση τους ….
1 Αριστοφάνης «Ειρήνη» 1282-3, 1286,7 στίχοι.
2 Ησιόδου «Έργα και Ημέραι» 654-662 στίχοι, οι οποίοι σήμερα κρίνονται ως νόθοι.
3 Ι Κακριδής «Το μήνυμα του Ομήρου» σελ.2
4 Ησίοδος «Έργα και Ημέραι» στίχος 159
5 Ησίοδος «Εργα και Ημέραι» στίχος 651
6 Ησίοδος «Ηοίαι» 8/15
7 Ησίοδος «Ηοίαι» 38/93
8 Ησίοδος «Ηοίαι» 38/93
9 Ησίοδος «Ηοίαι» 39/94 -96,Ι
10 Ησίοδος «Ηοίαι» 39, Ι
11 Bowra A΄ 48 σελ
12 Bowra A΄ 161 σελ
13 αναφορά του Σωκράτη, συνεπώς του Πλάτωνα .
14 Bowra Β΄ σελ 27
15 Ο Σκιαδάς στο βιβλίο του «Αρχαϊκός Λυρισμός» δεν διατυπώνει τέτοια άποψη .
16 Πίνδαρος 3ος Πυθιόνικος
17 Πίνδαρος 5ος Πυθιόνικος
18 Πίνδαρος 11ος Πυθιόνικος
19 Ο Κακριδής θεωρεί την «Αιθιοπίδα» προγενέστερη της Ιλιάδας, αφού η σκηνή της διάσωσης του σώματος του νεκρού Πατρόκλου θυμίζει κατά πολύ την διάσωση του σώματος του νεκρού Αχιλλέα από τον Αίαντα και τον Οδυσσέα .
20 Ίσως η επαφή του με τον Πανύαση επικό ποιητή που ήταν και θείος του Ηροδότου έδωσε την δυνατότητα στον συγγραφέα να γνωρίζει και άλλες πληροφορίες .
21 Ηροδοτος Ζ΄20
22 Ηρόδοτος Α3,4
23 Την ίδια άποψη εκθέτει και ο Ευριπίδης στην τραγωδία "Ελένη"
24 Ηρόδοτος Β 113
25 Ο Ευριπίδης αναφέρει πως ο Μενέλαος έφτασε τυχαία στην Αίγυπτο έχοντας όμως μαζί του για επτά χρόνια το είδωλο της Ελένης παρμένο από την κατάκτηση της Τροίας.
26 Ηρόδοτος Β118-119
27 Ηρόδοτος Δ΄191
28 Ηρόδοτος Ε΄ 13
29 Ηροδοτος Ζ΄91
30 Ηροδοτος Ζ΄43
31 Θουκυδίδης Ιστορία Α.3
32 Θουκυδίδης Ιστορία Α.3,4
33 Όμηρος Ιλιάδα Β-612,3
34 Θουκυδίδης Ιστορία Α 9-11
35 Θουκυδίδης Ιστορία Β 2
36 Ο Αισχύλος στην «Ορέστεια» αναφέρεται στην επιστροφή του Αγαμέμνονα στις Μυκήνες μετά την άλωση της Τροίας και στην δολοφονία του( και της Κασσάνδρας) από την γυναίκα του και τον Αίγισθο και κατόπιν την δολοφονία της Κλυταιμνήστρας από τον Ορέστη….
Ο Σοφοκλής στον «Αία» αναφέρεται στο ζήτημα της τρέλας του Αίαντα εξαιτίας των όπλων του Αχιλλέα και στην τραγική του αυτοκτονία, ενώ στον «Φιλοκτήτη» γίνεται λόγος για την αποστολή του Οδυσσέα και του Νεοπτολέμου στην Λήμνο για ν’ αναγκάσουν τον άρρωστο Φιλοκτήτη να έλθει στην Τροία, επίσης στην «Ηλέκτρα» αναφέρεται ο Αγαμέμνονας και «ο ξακουστός στρατός του»37ο θάνατός του από τον Αίγισθο και την Κλυταιμνήστρα εξαιτίας της θυσίας της Ιφιγένειας και κατόπιν ο θάνατος των δύο βασιλοκτόνων από τον Ορέστη .
Ο Ευριπίδης στον «Ρήσο», διαπραγματεύεται την άφιξη στην Τροία του Θράκα βασιλιά Ρήσου, την επίπληξη του Έκτορα για την καθυστέρηση της άφιξής του, και τον θάνατό του από τον Οδυσσέα και τον Διομήδη, στην «Ελένη» γίνεται λόγος για την συνάντηση του Μενελάου στην Αίγυπτο με την πραγματική Ελένη, που ποτέ δεν πήγε στην Τροία, ενώ μαζί του ο Μενέλαος έχει το είδωλο της, επίσης καταγράφονται στοιχεία του τρωικού μύθου, όπως η άλωση της πόλης, ο θάνατος του Αίαντα, ενώ μνημονεύεται ο Τεύκρος στην πορεία του για την Κύπρο, στην «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» γίνεται λόγος για την τραγική κόρη του Αγαμέμνονα, Ιφιγένεια, που γίνεται «εκούσιο» θύμα όταν με πρόταση του Οδυσσέα για δήθεν γάμο της με τον Αχιλλέα, έρχεται στην Αυλίδα και θυσιάζεται, για να μπορέσει ο στρατός να φύγει για την Τροία, στην «Εκάβη» γίνεται λόγος για την θυσία της αιχμάλωτης κόρης του Πριάμου, Πολυξένης, στον τάφο του Αχιλλέα και η εκδίκηση της Εκάβης προς τον Θράκα βασιλιά Πολυμήστορα, ο οποίος σκότωσε τον Πολύδωρο, γιο του Πριάμου, όταν οικειοποιήθηκε τους θησαυρούς του, (μάλιστα μνημονεύεται η είσοδος του Οδυσσέα στην Τροία), στην «Ανδρομάχη» συναντάμε την αιχμάλωτη γυναίκα του Έκτορα, Ανδρομάχη, ως δούλη και γυναίκα του Νεοπτολέμου, η οποία ζει στην Φθία έχοντας αποκτήσει μαζί του ένα γιο, τον Μολοσσό, όμως η νόμιμη σύζυγος, Ερμιόνη, κόρη του Μενελάου, επειδή δεν έχει παιδιά, νιώθει παραγκωνισμένη και καλεί τον πατέρα της στην Φθία.
Στην σύγκρουση με τον γέρο Πηλέα μαθαίνουμε για τον θάνατο του Αχιλλέα, για την Ελένη, ενώ πληροφορούμαστε για τον τραγικό θάνατο του Νεοπτολέμου στους Δελφούς από τον Ορέστη και την διαφυγή της Ανδρομάχης κοντά στον Έλενο στους Μολοσσούς, όπου θα βασιλεύει ο εγγονός του Αχιλλέα …
Στις «Τρωάδες» οι αιχμάλωτες γυναίκες της Τροίας, η Ανδρομάχη, η Ελένη, η Εκάβη, η Πολυξένη, η Κασσάνδρα θα δοθούν σκλάβες στους αρχηγούς των Ελήνων, ενώ στον «Παλαμήδη» ένα έργο που δεν σώθηκε γινόταν μνεία για τον μυθικό βασιλιά που βρήκε τραγικό τέλος στην Τροία από τον Οδυσσέα και τον Διομήδη….
Αναφορές υπήρχαν και σε άλλα έργα που δεν σώθηκαν αλλά τα μνημονεύει η φιλολογική παράδοση .
Οι τραγικοί ποιητές δεν είναι ιστορικοί, δεν ασκούν κριτικό έλεγχο των πηγών, ούτε έχουν σκοπό να διερευνήσουν την ιστορικότητα των γεγονότων και των προσώπων, αντιθέτως χρησιμοποιούν τους μύθους για να θέσουν ηθικά – πολιτικά προβλήματα….όμως αποδεικνύεται π.χ. στην περίπτωση του Παλαμήδη, (την παρουσία του οποίου αποσιωπά ο Όμηρος), ότι έχουν στην διάθεσή τους κι άλλες πηγές, εξωομηρικές .
37 Ο Ερατοσθένης (275-194π.X.) ο οποίος ήταν αρκετά ευρυμαθής, ώστε να ονομάσει τον εαυτό του «φιλόλογο», κατά την κριτική του μελέτη στα ομηρικά κείμενα διατύπωσε την άποψη ότι ο Όμηρος ρέπει περισσότερο προς την τέρψη και όχι προς την διδασκαλία, υπήρξε άλλωστε και διευθυντής της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης μετά τον Απολλώνιο τον Ρόδιο, είναι όμως αυτός που πρώτος προσπάθησε να χρονολογήσει με επιστημονικό τρόπο τα ιστορικά και φιλολογικά γεγονότα και γι’ αυτό συνέγραψε «Χρονογραφίες», συντάσσοντας παράλληλα και ένα κατάλογο Ολυμπιονικών.
Ο Ερατοσθένης λοιπόν χρονολόγησε τον τρωικό πόλεμο ως ένα πραγματικό γεγονός που συνέβη τον 12ο αι. π.Χ.
Η αναφορά στον Ερατοσθένη έχει ιδιαίτερη σημασία λόγω των γνώσεών του, μάλιστα υπήρξε συστηματικός γεωγράφος, στο σύγγραμμά του «Γεωγραφικά» εξέταζε κριτικά την γεωγραφία από τον Όμηρο μέχρι τους διαδόχους του Αλεξάνδρου και όπως πληροφορούμαστε από τον Στράβωνα αμφισβήτησε την γεωγραφική αξιοπιστία του Ομήρου ( γενικότερα την αξιοπιστία των ποιητών (έπη)), όμως δεν έδωσε σωστές απαντήσεις στα προβλήματα της ομηρικής γεωγραφίας.
38 Ο Δημήτριος Σκήψιος καταγόταν από την Σκήψη της Τρωάδας και θεωρούνταν σύγχρονος του Αρίσταρχου και του Κράτητα, το ενδιαφέρον του για τον Όμηρο ήταν πολύ μεγάλο, αρκεί να παρατηρήσουμε πως έγραψε μια πραγματεία με χαρακτήρα ιστορικό, μυθολογικό, γεωγραφικό και εθνολογικό για την πατρίδα του τη Σκήψη, σε σχέση με τις παραδόσεις για το Ίλιον.
Το σύγγραμμά του αποτελούνταν από 30 βιβλία και είχε αφετηρία τις αναφορές του ποιητή Ομήρου για τους συμμάχους της Τροίας στην Β΄ ραψωδία, οι οποίες πρέπει να τονίσουμε ότι εκτείνονται εκεί μόνο σε εξήντα στίχους .
Αυτοί οι 60 στίχοι έγιναν αντικείμενο του ογκοδέστατου έργου των τριάντα τόμων με το όνομα «Τρωικός Διάκοσμος» στο οποίο ο Σκήψιος αξιοποίησε και άλλες πηγές .
39 Ο Απολλόδωρος .
Οι αναφορές του Απολλόδωρου έχουν επίσης μεγάλη σημασία, λόγω της προσωπικότητάς του, αφού στο έργο του «Βιβλιοθήκη» αποδεικνύεται ένας ευσυνείδητος μυθογράφος, χωρίς κριτική παρέμβαση προσφέροντάς μας μια αντικειμενική - ανεπιτήδευτη καταγραφή την ελληνικής μυθολογίας μέσα από ποικίλες πηγές .
Θ’ αναφέρουμε ενδεικτικά την μεγάλη υπόληψη που τρέφει γι’ αυτόν ο βυζαντινός γραμματικός Ιωαννης Τζέτζης(12ος αι) ο οποίος τον θεωρεί σημαντική πηγή και κάνει ευρεία χρήση της «Βιβλιοθήκης»38 .
Ο Φώτιος μας αναφέρει πως έζησε τον 2ο αι π.Χ. και όπως γνωρίζουμε ήταν ο ικανότερος μαθητής του Αρίσταρχου και του στωικού φιλοσόφου Παναίτιου .
Ο Απολλόδωρος αναφέρει την τρωική εκστρατεία και μας πληφορεί για τις δύο φάσεις της, τον αριθμό των πλοίων, τους βασιλείς, την πολιορκία, την άλωση της Τροίας, την πυρπόλησή της, την φυγή του Αινεία και την τύχη των αχαιών βασιλέων που εκστράτευσαν …
Η μαρτυρία του είναι σημαντική διότι δεν αντλεί από την προφορική παράδοση, αλλά χρησιμοποιεί πηγές, που ήταν σημαντικοί συγγραφείς, ενώ τα έργα τους σήμερα χάθηκαν, τέτοιοι ήταν ο Ακουσίλαος (5ος αι), ο Ασκληπιάδης, (μαθητής του Ισοκράτη), ο Φερεκύδης από την Λέρο, που έγραψε μια «εγκυκλοπαίδεια» της ελληνικής μυθολογίας (χάθηκε), φυσικά αντλεί και από τους τραγικούς ποιητές, τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Απολλώνιο τον Ρόδιο κ.α.. .
Οι πληροφορίες που καταθέτει για τον Αχιλλέα, τους πολεμιστές του Δούρειου ίππου, τα ονόματα των μνηστήρων, την χρονολόγηση του τρωικού πολέμου, αποδεικνύουν την αξία της μαρτυρίας του και των πηγών του .
40 Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, ιστορικός του 1ου αι π.Χ σ’ ένα εκτεταμένο ιστορικό έργο (40 βιβλία) που έγραψε από τους μυθικούς χρόνους ως τις μέρες του.
41 Διόδωρος 4.60-61, 5. 79-80
42 Διόδωρος 11.65
43 Διόδωρος 7.4.1-4
44 Διόδωρος 4.75.4
45 Διόδωρος 4. 66. στίχους της μάντιδας Δάφνης κόρης του Τειρεσία .
46 Ο Ιώσηπος, ιουδαίος κληρικός και ιστορικός αναφέρει τον τρωικό πόλεμο σαν ένα πραγματικό γεγονός της ελληνικής ιστορίας το οποίο μάλιστα χρονολογεί σε σχέση με την εβραϊκή ιστορία και την έξοδο των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο .
47 Iώσηπος, «Κατ’ Απίωνος» Α10-12
48 Ο Πλούταρχος, Έλληνας βιογράφος του 2ου αι μ.Χ. ήταν ένας από τους πιο μορφωμένους ανθρώπους της εποχής του.
49 Πλούταρχος «Θησεύς» 34
50 Ο Αρριαννός, ιστορικός, του 2ου αι μ.Χ χρησιμοποιώντας πολλές πηγές (Πτολεμαίος, Νέαρχος…) σύγχρονες του Αλεξάνδρου, αναφέρει λοιπόν χαρακτηριστικά, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος επισκέφτηκε το Ίλιον :
Τα όπλα που ως τεκμήρια του πολέμου τα μνημονεύει ο Αρριαννός ότι όντως διασώζονταν εκεί, αποτελούν μια αυθεντική μαρτυρία αντικειμένων του πολέμου και επιβεβαιώνουν την δυνατή πίστη των μεταγενεστέρων στην ιστορικότητα του γεγονότος .
51 Αρριανος «Αλεξάνδρου Ανάβαση» Ι. 11-12
52 Ο Φιλόστρατος (2ος - 3ος αι μ. Χ.)αποτελεί ένα συγγραφέα που στο έργο του «Βιος Απολλωνίου Τυανέως» μια μυθιστορηματική βιογραφία του Απολλωνίου, μας μεταφέρει τις απόψεις των Ελλήνων της εποχής του για τα τρωικά, μνημονεύει τεκμήρια που υπήρχαν στην Τροία από εκείνη την Εποχή και «ζωντανεύει» τις μεγάλες μορφές .
53 Φιλοστράτου «Βίος Απολλωνίου Τυανέως» Δ΄ ΧΙ, ΧΙΙ. «Οι σύντροφοί του(Απολλωνίου)…. προσπαθούσαν να τον αποτρέψουν, λέγοντας ότι το φάντασμα του Αχιλλέα εξακολουθεί να είναι ακόμη τρομερό και ότι αυτό το επιβεβαιώνουν οι κάτοικοι του Ιλίου, τότε είπε «κι όμως εγώ ξέρω ότι του άρεσαν οι συναναστροφές….τα έχει εναντίον των Τρώων γιατί θυμάται όσα από εκείνους έπαθε, όταν τον περιέπαιζαν στην περίπτωση του γάμου…( Γίνεται μνεία για το έρωτα Αχιλλέα και της Πολυξένης της κόρης του Πριάμου που κατά την παράδοση(δεν αναφέρεται στον Όμηρο) έγινε αιτία να δολοφονηθεί ο Αχιλλέας από τον Πάρη και τον Διήφοβο). Μόλις κατά το χάραμα γύρισε (ο Απολλώνιος) στο πλοίο είπε «Που είναι ο Αντισθένης ο Πάριος ;»….όταν παρουσιάστηκε τον ρώτησε έχεις καμιά σχέση με την Τροία ; » «Πολύ στενή» αποκρίθηκε εκείνος «διότι έχω τρωαδίτικη καταγωγή», «Μήπως σχετίζεσαι και με το γένος του Πριάμου;» « μα το Δία γι’ αυτό νομίζω ότι είμαι ευγενής…» «Δικαιολογημένα λοιπόν ο Αχιλλέας μου απαγορεύει να συναναστρέφομαι μαζί σου ….. το παιδαρέλι από την Πάρο έχει στενή συγγένεια με τον Πρίαμο και υμνεί τον Έκτορα…»
54 Φιλοστράτου «Βίος Απολλωνίου Τυανέως» Δ΄ ΧΙΙΙ
55 Φιλοστράτου «Βίος Απολλωνίου Τυανέως» Δ΄ ΧVI
56 Φιλοστράτου «Βίος Απολλωνίου Τυανέως» Δ΄ ΧVI
57 Ο Φιλόστρατος πολλές πληροφορίες τις καταθέτει στο έργο του «Ηρωικά» .
58 Συνθήκη της Απάμειας .
59 Ιλιάδα Γ΄125-130
60 Πλίνιος Πρεσβύτερος 35ο βιβλ. «Φυσική Ιστορία»
61 Παυσανίας. 5.17.5
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου